قرار است در بنای ملی کارخانه قند، روغن تولید شود؛ از حرف های تازه وزیر صنعت، معدن و تجارت اینطور بر می‌آید. کارخانه قند اولین یادگار تاریخ صنعتی‌شدن در جنوب شرق تهران است که «نیکلای مارکوف» معمار آن را طراحی کرده و در این سال‌ها بخش‌هایی از آن تخریب‌شده و به کل تغییر کرده است. حالا پس از تعطیلی چند‌باره این کارخانه که زمانی بسیاری را برای کار به شهرستان ورامین کشاند و به هویت تاریخی شهر گره خورد، خبر آمده که قرار است بار دیگر رونق بگیرد و کارگران در آن مشغول به کار شوند. این خبر بعضی را که نقل قول فرماندار ورامین از وزیر را ساخت یک ساختمان به جای اثر ملی کارخانه قند تعبیر کرده‌اند شورانده است، اما رئیس اداره میراث فرهنگی ورامین این موضوع را تکذیب می‌کند.
«نیکلای مارکوف» روسی که معماری صنعتی را با خود به ایران آورد به‌جز این کارخانه، طراح کارخانه قند کرج ، سرم‌سازی حصارک و کارخانه سیمان تهران بوده و البته در ٢٠ سال حضور خود در ایران بازمانده‌های دیگری هم در تهران به‌جای گذاشت؛ از دارالفنون، زندان قصر و مدرسه ژاندارک گرفته تا سفارت ایتالیا و ساختمان سینگر. حالا بیش از پنج‌دهه پس از آخرین حضور این معمار مشهور، بنای ٨٥ ساله تصفیه خانه قند در ورامین به‌عنوان هویت اقتصادی شهر وضع آشفته‌ای دارد . صحبت از بنایی است که در سال ۱۳۱۲ در دوران پهلوی در ورامین بنا شد و تجهیز و راه‌اندازی آن به مهندسان اهل چکسلواکی سپرده شد تا سال ۱۳۱۳ تولید قند در آن آغاز شود و کارگران را به این شهر بکشاند.
قرار نیست اثر معمار مارکوف ویران شود
محمدرضا یوسفی، فرماندار ورامین پس از دیداری با وزیر صنعت و معدن از قول وزیر خبر داده که دستور داده شده «این کارخانه مجددا فعال و در این فاصله اقدامات لازم برای ساخت یک کارخانه روغن به جای کارخانه قند انجام شود.» و بعضی این دستور را دستور تخریب اثر ثبتی تصفیه‌خانه قند ورامین تعبیر کرده‌اند. پیش از این تعطیلی کارخانه قند ورامین که یکی از باسابقه‌ترین کارخانه‌های کشور است، فعالان سیاسی و اقتصادی منطقه، استان و کشور را شورانده بود.
اینطور که فرماندار ورامین به «مهر »گفته «وزیر دستور داد که این کارخانه مجددا فعال شود و تا ۲سال به فعالیت خود ادامه دهد و در این فاصله اقدامات لازم برای ساخت یک کارخانه روغن به‌جای کارخانه قند ساخته شود تا همین تعداد کارگر را پوشش دهد، همین سازوکار حفظ شود تا کارخانه جدید ساخته شده و جایگزین شود.»
صحبت از کارخانه‌ای است که چندین‌بار کار تولیدش خوابیده و کارگرانش بیکار شده‌اند و البته که معلوم نیست وعده وزیر کی عملی شود. از دیروز بعضی شبکه‌های اجتماعی پس از این اظهارنظر درباره احتمال تخریب بنای بازمانده مارکوف نوشته‌اند اما شهاب پازوکی، مدیر میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری شهرستان ورامین به «شهروند» می‌گوید: «امکان تخریب کارخانه قند ورامین وجود ندارد؛ چون این بنا یک اثر ثبت‌شده در فهرست آثار ملی کشور است.»
او در جریان آغاز به کار دوباره این کارخانه نیست؛ اما می‌گوید: «هرگونه ساخت‌وساز در حریم این اثر نیازمند مجوز از اداره میراث فرهنگی است. این‌که کارخانه قرار است دوباره فعالیت کند یا خیر به ما ربطی ندارد اما نباید آسیبی به آن وارد شود.»
تولید روغن در یک مجموعه تاریخی
جدای از آنها که جملات وزیر را دستور تخریب تنها اثر مارکوف در جنوب شرق تهران دانسته‌اند، محمدرضا تاجیک، فعال میراث فرهنگی شهرستان ورامین، تعبیر دیگری از این گفته‌ها دارد. او به «شهروند» می‌گوید: «از حرف‌های وزیر به نظر می‌آید قرار است از قند به روغن تغییر رویه تولید بدهند اما گمان نکنم بخواهند کارخانه دیگری بسازند. از طرفی محال است ساختمان هم تخریب شود، چون اثر مهم تاریخی ورامین است.»
تاجیک به کارخانه روغن دیوار به دیوار کارخانه قند اشاره می‌کند که ٦٠،٧٠ سالی است، کار می‌کند و مي‌گويد بعید است بخواهند کارخانه روغن دیگری در ورامین «بسازند». او می‌گوید: «این کارخانه که متعلق به وزارت دفاع است، یکی از بزرگترین و قدیمی‌ترین کارخانه‌های روغن در ایران است. بنابراین احتمالا می‌خواهند دستگاه‌ها را عوض کنند؛ چون دستگاه‌هایی که الان دارند فرسوده شده و زمین خالی اطرافش نیست که کارخانه شود.» حالا تولید روغن در اثر بازمانده از معمار روسی نگرانی تازه فعالان میراث فرهنگی ورامین شده است.
ساعت مچی مارکوف کجاست؟
سال ٨٢ بود که تأسیس نخستین موزه صنایع قند در بخشی از کارخانه قند خبری شد؛ اما این اتفاق هرگز نیفتاد. آن زمان گفتند تجهیزاتی که قرار بوده در موزه قرار بگیرد، هنوز مورد استفاده بوده و تصمیمشان را عوض کرده‌اند تا بخشی از کارخانه را به کتابخانه تبدیل کنند. تاجیک می‌گوید: «مالکان بنا برای تأسیس موزه تصمیم جدی داشتند.
نشست خبری گذاشتند و حتی تابلوی موزه را هم ساختند. قرار بود روز موزه‌ها، نخستین موزه صنعت قند در ورامین افتتاح بشود اما اختلاف‌هایی افتاد و ماجرای موزه به سرانجام نرسید.»
اینطور که این فعال میراث فرهنگی می‌گوید به جز تجهیزات، ساعت مچی مارکوف هم قرار بوده در این موزه به نمایش در بیاید: «دستگاه‌ها و این جور وسایل را قرار بود در این موزه بگذارند و یکی از وسایل این موزه ساعت مچی مارکوف بود که در کارخانه پیدا شده بود اما افتتاح موزه به دلیل اختلافات و خوابیدن خط تولید منتفی شد و حالا کسی نمی‌داند وسایلی که قرار بود در موزه به نمایش در بیاید ازجمله ساعت مارکوف کجاست.»
یادگار مارکوف تکه‌تکه می‌شود
تخریب مجموعه مارکوف از زمانی شروع شد که در دهه ۸۰ آن را به مزایده گذاشته‌شد و به بخش خصوصی واگذارش کردند. همان زمان بود که با بالاگرفتن نگرانی‌ها از تخریب این اثر، نام کارخانه قند به‌طور اضطراری در فهرست آثار ملی کشور ثبت شد؛ درست در تاریخ ۷ مهر ۱۳۸۱ با شماره ثبت ۶۱۴۶ انجام شد. کارخانه قند تا کنون دو سه باری مرمت شده اما چند وقت یک بار خبری از تخریب این اثر منتشر می‌شود.
تاجیک که کارشناس ارشد تاریخ است، معتقد است وقتی در دهه ٨٠ کارخانه قند ثبت شد، نه فقط خود کارخانه که مجموعه بنای بازمانده معمار مارکوف در فهرست آثار ملی به ثبت رسید: «یعنی به جز ساختمان اصلی کارخانه، ساختمان مدیریت و نگهبانی، محل زندگی مدیرعامل و معاونان ساختمان‌های حاشیه‌ای مثل مدرسه و خانه‌های کارگری هم در این مجموعه ثبت ملی شده‌اند؛ اما متاسفانه به این موضوع توجهی نمی‌شود. فضای کارخانه وسط خیابان‌های چمران و ٢٢بهمن است و این باعث شد فضاهای جانبی این اثر به مرور تکه تکه شود. بناهای بسیار زیبایی که اکنون یا در معرض تهدید و ویرانی‌اند یا تخریب شده‌اند.»
به‌گفته این فعال میراث فرهنگی کنار کارخانه قند سه خانه بود؛ خانه‌هایی که همزمان با کارخانه تصفیه قند ساخته شدند. تاجیک این گفته‌اش را به کتابی از خود مارکوف مستند می‌کند: «سه سال پیش کتابی از نیکولای مارکوف منتشر شد که در آن نقشه بنای کارخانه هم آورده شده. در این نقشه کارخانه، مدرسه، سه خانه ویلایی، خانه کارگران و نگهبانی و مديریت دیده می‌شود. این یعنی تمامی اینها یک مجموعه بوده است که حالا یکی یکی در حال تخریب است.»
او اینها را می‌گوید و از تخریب دو خانه ویلایی اثر مارکوف خبر می‌دهد: «دو خانه ویلایی معاونان کارخانه هم اثر معماری مارکوف بود. خانه سوم هنوز تخریب نشده اما یک بنای آجری به آن اضافه شده و دیوار به دیوارش ساختمان چند طبقه‌ای ساخته‌اند و این یکی هم در حال تخریب است. در و پنجره‌های دو خانه‌ای که تخریب شده بود را دزدیده بودند و می‌گفتند محل تجمع معتادان شده، مردم شکایت کردند و این شد که شهرداری تخریبشان کرد و یک فضای ٢ تا ٣هزار متری آزاد شد. جدای از ارزش زمین‌ها، این‌جا یک بنای تاریخی ٨٠ساله است که یکی از بناهای سرآمد دوره صنعتی‌شدن ایران در ورامین به شمار می‌رود و رفته‌رفته رو به ویرانی پیش می‌رود.»
- 16
- 1
