مومیایی سر در گم ری

همین تک‌جمله که «مومیایی پیدا شده در ری، احتمالا متعلق به پهلوی اول است» بمب خبری شد و ده‌ها سوال و شایعه در پی‌اش آمد. دیروز حواس خیلی‌ها جمع اخباری درباره یک مومیایی بود؛ یک مومیایی که گفته شد در بخش غربی آستان حضرت عبدالعظیم(ع) شهرری پیدا شده؛ درست در محوطه مقبره‌ای که اردیبهشت‌سال ٥٩ با خاک یکسان شد و حالا در اردیبهشت‌ماه ٣٨‌سال بعد از آن، میان اخبار جایی پیدا کرده است.  نخستین خبرها درباره تأیید پیدا شدن یک مومیایی در شهرری را رئیس کمیته میراث فرهنگی شورای‌شهر تهران اعلام کرد و این‌که «پس از کشف این جنازه، آن را دوباره دفن کرده‌اند»؛ حسن خلیل‌آبادی در این‌باره گفت: «این جنازه مومیایی‌شده در پی حفاری در قسمت غربی صحن شاه‌عبدالعظیم حسنی پیدا شده است. بعضی احتمال می‌دهند که جنازه متعلق به پهلوی اول باشد که به‌صورت مومیایی شده به تهران آورده و در حرم عبد‌العظیم حسنی دفن شده است. جنازه متعلق به هر کسی که باشد به دلیل این‌که مومیایی شده جنبه میراثی دارد و باید حفظ شود. البته نظر نهایی را باید کارشناسان میراث و پزشکی قانونی بدهند که ببینیم این جنازه متعلق به چه کسی است.»

جنازه رضاشاه،‌ پس‌از مرگش در جزیره موریس، به‌شکل مومیایی‌شده به ایران منتقل و دفن شده بود و حالا بعضی می‌گویند احتمال این‌که این جسد مومیایی شده متعلق به او باشد کم نیست. رئیس کمیته میراث فرهنگی شورای‌شهر تهران در این‌باره گفته است: «می‌گویند شاید جنازه ایشان باشد. در هر صورت باید بررسی شود و کارشناسان نظر دهند و جنازه هر کسی باشد چون مومیایی است جنبه تاریخی دارد و باید مراقبت شود. نظر نهایی را کارشناسان بخش میراث فرهنگی و دی‌ان‌ای و پزشکی قانونی خواهند داد. به نظرم جنازه باید در همان محدوده دفن شود و مثل بقیه اموات صاحب قبر باشد. اتفاق خاصی نیفتاده، بالاخره او فوت کرده و آورده‌اند دفن کرده‌اند و حالا مجددا جنازه‌اش اگر کشف شده باید همانجا دفن شود و مثل بقیه مردم دارای قبر باشد.»

مصیب‌زاده، رئیس میراث فرهنگی شهرری اما گفت از موضوع خبر ندارد: «هنوز این خبر را از منبع موثقی نشنیده و مسئولان آستان خبری به میراث فرهنگی نداده‌اند.» او حتی احتمال داد که آستان قدس برای حفاری و عملیات عمرانی در این محل از میراث فرهنگی شهرری و مراجع بالاتر از اداره میراث فرهنگی شهرری استعلام کرده باشد.

سه ساعت بعد از این سخنان اما روابط عمومی آستان حضرت عبدالعظیم موضوع را نه تکذیب کرد و نه تأیید: «جسد کشف شده باقی مانده از یک جسد طبیعی است، هیچ جسد مومیایی در این منطقه به دست نیامده است، حتی چهره آن قابل‌تشخیص نبوده و شایعه پخش شده درخصوص بقایای این جسد صرفا ساخته شده فضای مجازی است.» خبر تأیید نشده کشف جنازه‌ مومیایی به دنبال اجرای طرح گسترش و توسعه بخش غربی آستان حضرت عبدالعظیم ظهر دیروز درحالی جنجال به پا کرد که عملیات حفاری از روز یکشنبه متوقف شده بود. جلوگیری از ادامه عملیات این طور که «ایسنا» گزارش داده به نقل از یکی از اعضای روابط عمومی آستان حضرت عبدالعظیم از سوی یک نهاد نامشخص اتفاق افتاده است: «ما نمی‌دانیم دقیقا از کدام بخش مثلا شورای تأمین، امنیت ملی، اطلاعات یا بسیج ولی افرادی در آن محل حاضر شدند و عملیات را متوقف کردند.»

دیروز خبر خیلی زود میان اهل محل پیچید و «روزاروز» از منابع محلی نقل کرد که «جنازه به خارج از حرم منتقل شده است.» دیروز تأیید و تکذیب‌ها دراین‌باره بازار داغی داشت. مصطفی آجرلو، مدیرکل روابط عمومی آستان حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) هم خبر کشف جسد مومیایی در شهرری که آن را به رضاشاه پهلوی نسبت می‌دهند از اساس شایعه دانست و گفت: «این منطقه در اطراف حرم حضرت عبدالعظیم، قبلا قبرستان بوده است، بنابراین کشف جسد در این منطقه و در طرح توسعه آستانه یک چیز طبیعی است. جسد کشف شده نیز باقی مانده از یک جسد طبیعی است، هیچ جسد مومیایی در این منطقه به دست نیامده است، حتی چهره آن قابل تشخیص نبوده و شایعه پخش شده درخصوص بقایای این جسد صرفا ساخته شده فضای مجازی است.»

اگر مومیایی باشد، پهلوی اول است

جنازه کشف‌شده درست در همان مکانی پیدا شده که مقبره تخریب‌شده پهلوی اول در آن‌جا واقع شده بود. احمد ابوحمزه، ری‌شناس هم در گفت‌وگو با «شهروند» این موضوع را تأیید می‌کند: «منطقه‌ای که عملیات در آن انجام می‌شد، جنازه دیگری دفن نبوده است. در منابعی که من به آن رجوع کرده‌ام گفته شده در آن نقطه فرد دیگری به شکل مومیایی دفن نشده. بنابراین اگر این جنازه کشف شده مومیایی باشد، صددرصد مربوط به پهلوی اول است.

به‌خصوص که آن‌جا هیچ‌وقت محل تدفین مومیایی نبوده است.» او از منابعی از آستان حرم عبدالعظیم نقل می‌کند که یک جسد کشف شده است: «آنچه من می‌دانم این است که دوستان آستان گفته‌اند که یک جسد پیدا شده و حتی آقای خلیل آبادی، رئیس کمیته میراث فرهنگی شورای‌شهر تهران هم تأیید کرده است. در این عملیات عمرانی آن محوطه را ١٠ متر حفر کرده‌اند. این‌جا همان نقطه‌ای است که قبلا مقبره اصلی پهلوی اول بود و همان اوایل انقلاب از سوی انقلابی‌ها تخریب شد. حوزه علمیه در روزهای اخیر درست در همان منطقه درحال بازسازی بود.

من حدس می‌زنم با توجه به شور انقلابی مردم آن زمان فقط مقبره را تخریب کردند و دنبال جنازه نگشتند، پس اگر جنازه تاریخی باشد، مربوط به پهلوی اول است.» این عضو انجمن ری‌شناسی می‌گوید که مسأله اصلی، میراث فرهنگی است، نه سیاست: «این جنازه مربوط به هر که باشد، اول این‌که باید تدفین شود، مسأله دیگر این است که در صورت تاریخی بودن می‌تواند یک منبع درآمد برای خود آستان حرم عبدالعظیم باشد. در این صورت مردم می‌توانند ببینند شاهان چه بلایی سر این مملکت آورده‌اند. رضاشاه هم یک نمونه است. ما از لوور آثار را برای آشنایی مردم با تاریخ به ایران می‌آوریم، پس یک مومیایی از یک شاه هم می‌تواند منبعی و سندی از آن دوره تاریخ باشد.»

  ابوحمزه ادامه می‌دهد: «میراث بازمانده برای مردم می‌تواند یک کوزه باشد یا یک جنازه. این هم تاریخ است، مثل سنگ قبر ناصرالدین شاه که حالا در موزه گلستان نگهداری می‌شود. اگرچه با وجود تصمیم به تخریب این سنگ قبر در سال‌های گذشته، درنهایت دانستیم که می‌توان از این میراث درآمد داشت و برای آیندگان از تاریخ گفت.»

رئیس پیشین پژوهشکده باستان‌شناسی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری در گفت‌وگو با «شهروند»:

تخریب‌ها به نام بازسازی در گورستان‌ها بدون مجوز سازمان میراث انجام می‌شود

با پیدا شدن یک جسد مومیایی در شهرری، حالا باستان‌شناسان و کسانی که روی این محوطه مطالعه کرده‌اند، حرف‌های زیادی برای گفتن دارند. «حمیده چوبک»، باستان‌شناس و رئیس پیشین پژوهشکده باستان‌شناسی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، درباره سابقه چنین طرح‌هایی که با عناوینی مانند «ساماندهی» یا «بازسازی» مطرح و منجر به تخریب آثار فرهنگی می‌شود، به «شهروند» می‌گوید: «کلا بحث گورستان‌های تاریخی که بخشی از آنها همین گورستان حرم حضرت‌عبدالعظیم(ع) است، مجموعه تاریخی است که تاریخچه ١٢٠٠ساله دارد و جایگاه خاکسپاری بسیاری از بزرگان کشور است.

بی‌توجهی به آثار تاریخی در این سال‌ها همواره وجود داشته است. در این طرح‌ها که بیشتر مربوط به اماکن مذهبی است، با عنوان ساماندهی و بازسازی این مکان‌ها تخریب می‌شود. این موارد می‌تواند بخشی از شواهد فرهنگی کشور ما باشد ولی متاسفانه نسبت به آنها بی‌توجهی می‌شود.» او در پاسخ به این پرسش که چرا در چنین طرح‌های ساماندهی و حفاری، هماهنگی لازم با سازمان میراث فرهنگی انجام نمی‌شود هم می‌گوید: «قانون بحث هماهنگی بین میراث و سازمان اوقاف را مشخص کرده است ولی متاسفانه در عمل این هماهنگی اتفاق نمی‌افتد.»

چوبک می‌گوید که در سال‌های گذشته، بخشی از آثار تاریخی به دلیل همین ساماندهی‌ها از بین رفته است: «این اتفاق متاسفانه در شهرها و مناطق کوچک تا مکان‌های بزرگتر رخ داده است. این اتفاق درباره بیشتر امامزاده‌های ری افتاده است. مثلا گورستان «زیرین و زبرین» ری باستان که در حاشیه شرقی ری قرار دارد مورد بی‌توجهی قرار گرفته است. برای تخت فولاد در اصفهان هم همین اتفاق افتاده است. در جوار مرقد امام رضا(ع) و حضرت معصومه(س) هم همین تخریب‌ها صورت گرفته است. در بیشتر محدوده‌های اطراف امامزاده‌های کشور و در کل ایران این تخریب‌ها سابقه دارد.» با این شرایط و با توجه به از بین‌رفتن بعضی از آثار تاریخی و فرهنگی ایران در سال‌های گذشته، چگونه می‌توان مانع این تخریب‌ها شد؟ چوبک در این‌باره می‌گوید: «فکر می‌کنم با توجه به تعیین قانون، مسئولان میراث می‌توانند جلسات و سمینارهایی را با مثلا دستگاه اوقاف داشته باشند، چون بسیاری از امامزاده‌ها تحت ‌تولیت این موسسه است.

یک دهه پیش این اتفاق افتاده، الان هم می‌دانم معاونت میراث چنین تلاشی دارد اما الان باید بخشنامه شود که هرگونه طرح ساماندهی با هماهنگی و همکاری میراث انجام شود؛ مثلا در طرح ساماندهی و یکسان‌سازی می‌گویند می‌خواهیم تمام قبرها یک شکل سنگ قبر داشته باشند که منجر به تخریب آثار قدیمی خواهد شد. فکر می‌کنم این مشکلات با هماهنگی قابل حل است و پشتوانه هم خود مردم هستند. این مشکل درباره خود امامزاده‌ها هم هست که با اسم طرح ساماندهی این اماکن هم دچار تغییر می‌شود.» این باستان‌شناس معتقد است طرح‌هایی که با نام ساماندهی انجام می‌شود حتی منجر به از بین‌رفتن بافت فرهنگی و تاریخی امامزاده‌ها هم شده است و امیدوار است که این روند متوقف شود.

چوبک در توضیح این موضوع می‌گوید: «بنای ارزشمند تاریخی و فرهنگی امامزاده را تخریب و با گلدسته‌های از پیش‌ساخته جایگزین می‌کنند که آن ارزش‌ها و اصالت‌ها از بین می‌رود. الان فقط نظارت بر امامزاده‌های ثبت ملی صورت می‌گیرد. بهتر است که نذورات صرف کارهای دیگری شود تا این‌که هزینه تخریب و بازسازی امامزاده‌ها شود.»