فرونشست از فلک‌الافلاک تا عالی‌قاپو

فرونشست زمین میراث تاریخی ایران را تهدید می‌کند؛ این هشدار خشکسالی است. هشدارها را درباره خشکسالی و فرونشست پیش از این هم داده بودند؛ وقتی که زمین تخت‌جمشید نشست و ناچار شدند فروچاله‌ها را با کامیون کامیون خاک بپوشانند. حالا فریاد تشنگی زمین از گوشه گوشه ایران بلند می‌شود و دامن تاریخ بازمانده از پدران ما را می‌گیرد. بناهای پیر بازمانده از گذشتگان ما تهدید می‌شوند.

در هفته‌های گذشته مسئولان میراث فرهنگی قزوین از تهدید جدی مسجد جامع عتیق، مسجد مدرسه «سردار» و صحن امامزاده «حسین ابن علی ابن موسی‌الرضا» (ع) به دلیل فرونشست گفتند و در سال‌های اخیر فرونشست زمین در اصفهان و تهدید مدرسه چهارباغ، مسجد جامع و سی‌وسه‌پل هشدار داده شده بود. بستر زمین هرچه می‌گذرد، با دخالت‌های انسان، برداشت بیش از حد آب‌های زیرزمینی و همین‌طور کاهش بارش، خشک‌تر شده است. عضو هیأت علمی دانشکده عمران امیرکبیر می‌گوید: این اتفاقی است که در سراسر ایران درحال وقوع بوده و به بناهای پیر بیش از دیگر ساختمان‌ها آسیب خواهد زد.

خشکی زمین چطور دامن بناهای تاریخی را می‌گیرد؟

بناهای تاریخی که سال‌های‌‌سال بر تن زمین میخ شده‌اند، چطور کم‌کم از هم گسسته و سست می‌شوند؟ عبدالعظیم شاه کرمی، متخصص ژئوتکنیک و سازه در گفت‌وگو از چهار تهدید عمده بناها نام می‌برد: «زلزله، حرکت پوسته زمین، هوازدگی و فرونشست.»

او که مسئول بررسی‌های مهندسی در مجموعه تخت‌جمشید هم بوده، توضیح می‌دهد: «نخستین مسأله زلزله است که تأثیر آن بسیار عیان است. بحث دوم که در ایران به آن توجه نمی‌کنیم، اما شدیدا اتفاق می‌افتد، حرکت آرام پوسته زمین یا حرکات تکتونیکی است. سه صفحه‌ای که ایران را دربرگرفته‌اند، مدام درحال حرکت هستند. کوه‌های ایران مرتب بلند  و به هم نزدیک‌تر می‌شوند، به‌طوری که در طول این حرکات، فاصله بین دو تا شهر که یکی شمال و دیگری جنوب باشد، مدام کم می‌شود. این دومین تکان آرام زمین است و باعث می‌شود ایران مرتب جمع‌تر شود و بناها از این تکان‌ها تأثیر بگیرند.»

این استاد دانشگاه، ضربه سوم را بسیار شدیدتر از موارد گفته شده می‌داند؛ هوازدگی: «زمین ایران جوان است؛ خاک در سطح و زیر زمین به دلیل این‌که آبی که بالا می‌آید شور است، تبخیر می‌شود و نمکش می‌ماند و در خاک رشد می‌کند و زمین را بسیار سست می‌کند. به این پدیده هوازدگی می‌گویند. این اتفاقی است که بناهای روی زمین هم دچارش هستند. پدیده هوازدگی در بعضی از خاک‌ها شدیدتر از دیگر مکان‌هاست. درواقع در زیر ساختمان‌ها یا خود ساختمان بناها به هوازدگی شدید دچارند، مثلا در اصفهان آجرها اغلب خوب است و ملات‌ها بد، به همین دلیل ملات‌ها هوازده و نمک‌خور و نمک‌سوز می‌شوند و آجر سالم می‌ماند، در نتیجه ساختمان از هم می‌پاشد.»

به‌ گفته او، شبیه همین پدیده در زیرزمین هم رخ می‌دهد: «زمین در بعضی نقاط سست می‌شود و بعضی نقاط نه. بنابراین اختلاف نشست به وجود می‌آید و باعث فرونشست می‌شود. در واقع پدیده چهارم به علت جوان‌بودن و ناهمگن‌بودن زمین است و باعث می‌شود زمین در خودش فرو بریزد. اگر زمین سنگین شود و اگر تنش‌های موثر اتفاق بیفتد، با نشست سطح آب زیرزمینی، نیروی موثر وزنه زمین زیادتر می‌شود.»

 او برای توضیح بیشتر مثال می‌زند؛ اگر در استخر بایستید، فشار پا روی کف استخر، وقتی که استخر پر باشد، با وقتی که خالی باشد، متفاوت است: «دلیل آن به نیروی ارشمیدوس برمی‌گردد؛ نیرویی که رو به بالاست. همین اتفاق در زمین هم رخ می‌دهد، وقتی سطح آب زیرزمینی پایین می‌رود، فشار نقطه به نقطه خاک زیاد می‌شود و تقریبا به دوبرابر می‌رسد. این همان روندی است که با خشکی زمین به نشست بناها می‌انجامد.»

شاه‌کرمی با این توضیحات از مشاهدات خود در بناهای تاریخی می‌گوید و خبرهایی درباره وضع آنها می‌دهد: «هوازدگی در اصفهان زیاد است، چون هوا خشک شده و نمک‌زایی بسیار شدید را سبب می‌شود و همین‌طور افت سطح آب زیرزمینی به فرونشست می‌انجامد. این مسأله در قلعه فلک‌الافلاک هم به‌طور مشهود اثرگذار بوده است. تمامی میدان نقش جهان از بازار‌ها گرفته تا عالی‌قاپو و مسجد شاه به پدیده هوازدگی و اختلاف نشست آب دچار است. به‌طورکلی هر چهار موردی که گفته شد، در ایران بسیار زیاد است و بناهای تاریخی را تهدید می‌کند.» این متخصص معتقد است؛ ساختمانی که پیر باشد، پرستاری می‌خواهد، مثل یک انسان. پرستار هم باید مثل یک باغبان باید هم متخصص باشد و هم دلسوز.

مرور فرونشست‌ها

دوهفته پیش «محمدعلی حضرتی»، مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری خبر داد که مسجد جامع عتیق، مسجد مدرسه «سردار» و صحن امامزاده «حسین ابن علی ابن موسی الرضا»(ع) سه اثر تاریخی هستند که به دلیل فرونشست زمین در معرض تهدید جدی قرار گرفته‌اند. او گفت که البته سایر آثار تاریخی قزوین نیز از آسیب‌های ناشی از فرونشست زمین مصون نیستند اما این سه بنا بیشتر در معرض آسیب‌اند. براساس نتایج به دست آمده از شاهدگذاری‌ها، ترک‌ها و لغزش‌های ایجادشده در بخش‌های مختلف آثار تاریخی یادشده بر اثر فرونشست زمین نگران‌کننده بوده است.

این موضوع با توجه به رفت‌وآمد زیاد مردم به امامزاده حسین(ع) و مسجد جامع عتیق نگرانی‌هایی از بابت بروز خسارات احتمالی جانی و مالی به وجود آورده است. موضوع خطر فرونشست بناها باعث شده اداره میراث فرهنگی قزوین برای آستان امامزاده حسین(ع) یک طرح مطالعاتی تهیه کند؛ طرحی که البته در انتظار تخصیص اعتبار و عملیاتی‌کردن است و برای دو اثر دیگر هم اقدامات ترمیمی و استحکام‌بخشی پیش‌بینی کرده‌اند.

از سوی دیگر، با توجه به رکورد استان فارس در فرونشست، آثار تاریخی این استان هم در معرض تهدیدند. از سه‌سال پیش با بحرانی‌شدن فرونشست زمین در محدوده اطراف تخت‌جمشید و دشت مرودشت، سازمان زمین‌شناسی تحقیقات تخصصی در این زمینه را آغاز کرد. ترک‌هایی که در سال‌های اخیر در بدنه کوه نقش رستم در استان فارس ایجاد شده هم نتیجه خشکسالی و کاهش سطح سفره‌های آب‌های زیرزمینی بوده است.