فلسفه سیاسی حج

اسلام دینی چند‌جانبه‌گراست. هم به بعد فردی اهمیت می‌دهد هم به بعد اجتماعی. نگاه فرانِگر آن به بعد اجتماعی است. از همین حیث به اعمال و مناسک نگاه جمعی دارد. فلسفه اهمیت روز جمعه نیز ریشه در اجتماع دارد. در متون دینی از جمعه با عنوان عید یاد شده است و فلسفه تعطیلی مسلمین در جمعه نیز به همین اعتبار است. 

اسلام کنگره‌های اجتماعی از حیث وسع زمانی و مکانی دارد. اجتماع زمانی آن شامل کنگره‌های روزانه، هفته‌ای، ماهانه و سالانه است. از جنبه مکانی نیز کنگره‌های محله‌ای، شهری، کشوری و بین‌المللی دارد. نمونه کنگره روزانه و محلی آن نمازهای جماعت است. نمونه کنگره هفتگی و شهری آن نماز جمعه است که به واسطه آن نمازهای جماعات تعطیل می‌شود. بالاترین سطح آن از جهت زمانی و مکانی کنگره عظیم و بین‌المللی حج است. نقطه اشتراک و پیام همه اینها وحدت است. 

در روایتی آمده است اگر یک نفر به امام جماعت اقتدا کند، هر رکعت نماز او ثواب ١٥٠ نماز دارد. اگر دو نفر اقتدا کنند هر رکعتی ثواب ٦٠٠ نماز دارد و اگر تعداد آنان به ١٠ نفر برسد، اگر تمام آسمان‌ها کاغذ و دریاها مرکب و درخت‌ها قلم و جن و انس و ملائکه نویسنده شوند، نمی‌توانند ثواب یک رکعت آن را بنویسند. 

باوجود سفارش‌های مکرری که در خواندن به‌موقع نماز می‌شود که همه کارها برای نماز تعطیل شود ولی اگر نماز جماعت مستلزم گذشت وقت باشد، نماز جماعت گذشته از وقت، از نماز به‌موقع فرادا بهتر است.  اگر برای یک نماز جماعت معمولی این‌گونه باشد، برای اجتماع عظیم حج چه می‌توان گفت؟ فلسفه سیاسی حج مسلما تفوق بر سایر زمینه‌ها و حتی جنبه عبادی آن دارد. اتحاد عظیمی که در سایه وحدت و همدلی میسر است.

تمام مسلمین فارغ از ملیت، نژاد، زبان، رنگ و لباس همه یکدست فریاد رسای لبیک سر می‌دهند. آخرین مناسک حج قربانی است ولی وقوف سه‌روزه بعد از آن در منا به‌خاطر تشریک مساعی با سایر مسلمین است که از حال همدیگر آگاه شوند و همه در وحدت کلمه، یکدل و هم‌نظر باشند. چندین‌ میلیون جمعیت مسلمان در مناسکی نمادین، مشروط به اینکه همدل باشند، هرگونه تحرک و تعرض به حدود مسلمین را در نطفه خاموش می‌کنند. حج مظهر و تجلی ‌نبودن مرز جغرافیایی بین مسلمین است که در سرتاسر جهان امت واحده باشند. اگرچه مناسک حج منحصر به مسلمین است، اما مکانی مقدس برای تمام ادیان الهی است. اولین پایه‌گذار حج، حضرت ابراهیم است.

شایان ذکر است که اسلام این اجتماع عظیم را در زمانی واجب کرده که راه‌های ارتباطی وسایل ارتباط جمعی اندک و ناکارآمد بوده و مردم به زحمت خود را به این اجتماع می‌رساندند. اگرچه استطاعت و از جمله استطاعت مالی شرط مناسک حج است ولی سفر حج منحصر به افراد ثروتمند نیست. 

تمامی اعمال سیاسی- عبادی اسلام منوط و مسبوق به نیت است. یعنی عمل فارغ از نیت ارزشی ندارد وانگهی نیت صرف، خودش به‌تنهایی ارزش است. یعنی همین عبادت عظیم اگر با نیت و مقصد درست نباشد، منهی است. مهم‌ترین فلسفه قربانی اطعام فقیر است. اینها که گمان می‌کنند صرفا باید خون بر زمین جاری شود، مقرون به مقصود نیست.‌ 

اما سؤال اساسی که پیش‌روی تمام مسلمین و به‌ویژه اندیشمندان مسلمان است این است که با وجود اعتباری که اسلام برای وحدت مسلمین بلکه تمام جوامع در مراسم سیاسی حج دارد، چگونه مسلمین امروزه دچار تفرقه‌اند؟ امروزه وحدت، حلقه مفقوده جوامع مسلمین به‌ویژه در چند دهه اخیر است. 

با وجود اینکه در مفهوم اسلام مرز وجود ندارد مع‌الوصف مصداقا مرزهای کشورهای مسلمان بسیار نفوذناپذیر و درعین‌حال مورد تجاوز یکدیگر قرار می‌گیرند. حتی درون مرزهای خود وحدت و اتحاد ندارند. چرایی این سؤال اساسی را باید نه‌تنها اندیشمندان مسلمان بلکه هر مسلمانی پاسخ گوید. اگر ادعا شود دشمنان بذر کینه و عداوت را بین ما می‌کارند و مایه اختلاف، آمریکا و اسرائیل‌ هستند، آن‌گاه سؤال بعدی این است که چرا ما نتوانسته‌ایم بین صفوف محکمشان تفرقه بیندازیم تا مصداق «اللهم اشغل الظالمین باالضالمین» باشد. امروزه آمریکا و اسرائیل بیشترین همکاری را در قالب منافع مشترک دارند.

 تمام ایالات آمریکا متحد هستند. اروپا نیز مرزهایش را در کشورهای مختلف برداشته، پولشان یکی شده و در کمال صلح و صفا با یکدیگر زندگی می‌کنند و اتحادیه اروپا را با منافع مشترک پی‌ریزی و عملیاتی کرده‌اند. آنها که این نمادهای اصیل اتحاد را ندارند. در عوض پیمان‌های بین کشورهای مسلمان موقتی و اغلب علیه کشورهای مسلمان دیگر است. نتیجه اینکه از دشمن نمی‌توان انتظاری داشت بلکه مسلمین خود باید عامل اتحاد شوند و مرزهای قلبی‌شان را تألیف كنند. خداوندا به کشورهای مسلمان بصیرت و آگاهی و اتحاد عنایت بفرما.

علی‌اکبر یاری‌القار