طلبه نباید صرفاً خطیب باشد

به گزارش تسنیم، دوشنبه ششم شهریورماه رهبر معظم انقلاب اسلامی با جمعی از طلاب حوزه‌های علمیۀ استان تهران دیدار کردند. به همین مناسبت با آیت‌الله علی‌‌اکبر رشاد، رئیس شورای حوزه علمیه تهران و رئیس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی دربارۀ این دیدار و نکات و انتقادهای مطرح شده در این جلسه به گفت‌وگو نشستیم که در ادامه مشروح آن را می‌خوانید:

* تسنیم: رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار اخیر خود با جمعی از طلاب همانند گذشته بر توجه و اهتمام طلاب نسبت به بحث و درس تأکیدات زیادی کردند و این نخستین نکته‌­ای بود که ایشان به آن اشاره داشتند. به نظر شما علت این همه تأکید چیست؟

 آیت‌الله رشاد: ابتدا می‌خواهم متواضعانه و فروتنانه از شخص رهبر معظم انقلاب اسلامی و عوامل و مسئولان و مبادی امور و همکاران­مان در مرکز مدیریت و همچنین به طور ویژه از طلاب عزیز که همگی سهمی در وقوع این واقعۀ نورانی و اتفاقِ ارزشمندِ معرفتی داشتند تشکر کنم. رهبر معظم انقلاب اسلامی بعد از مطالبی که طلابِ جوان ارائه کردند، به طور مکرر، صریح و عمیق ابراز رضایت کردند که هم جلسه خوب برگزار شد و هم مطالبِ مکتوب و غیر مکتوب، چه آنهایی که در برنامه‌ریزی بود و چه آنهایی که حتی بدون نوبت و بدونِ نوشته از میان جمعیت برخاستند و سخن گفتند، همه نکاتِ خوبی را مطرح کردند و عموماً از سر اخلاص و انگیزه­‌های الهی و دلسوزانه بود.

بعد از این، نخستین نکته‌­ای که ایشان فرمودند تأکید بر درس خواندن بود، شما گفتید سرّ این تأکید از سوی رهبر انقلاب اسلامی چیست؟ در این باره باید بگویم خود ایشان سرّ این تأکید را تبیین کردند، ایشان فرمودند طلبه باید نسبت به مسائل سیاسی کاملاً آگاه باشد و مسائلِ زمانه را به خوبی بشناسند و مهارت­‌های گوناگون و توانایی‌­های فراوانی را که لازمۀ تحصیل و بعدها تدریس و تحقیق است، کسب کند. ایشان در دیدار سال گذشته به سه رسالت روحانیت اشاره کردند و «هدایت فکری و دینی»، «هدایت سیاسی و بصیرت افزایی» و «راهنمایی و حضور در عرصه خدمات اجتماعی» را به عنوان سه وظیفه مهم روحانیت برشمردند. در واقع، طلبه باید آنچه را که لازمۀ انجام این سه رسالت عظیم است، فرا گیرد.

کارآمدیِ این معلومات، مهارت‌­ها و معارف با توانایی‌­های فرد در گروِ عنصر علم است، طلبه در فعالیت­‌های دینی باید عالمِ دینی باشد، یک طلبه صرفاً نباید خطیب باشد، صرفاً نباید کاتب باشد، صرفاً نباید از مهارت­‌های اجتماعی برخوردار باشد، همۀ اینها ابزار، مقدمه و حاشیه‌­اند، متن و اصل، علم است. رهبر معظم انقلاب اسلامی فرمودند با علم سایر داشته‌­ها، یافته­‌ها و توانایی‌­ها به فعلیت می‌­رسد و اگر علم نبود، چه بسا آنها کارگر نباشند و در مواقعی ممکن است مضر هم باشند؛ یعنی فردی که علم لازم و کافی ندارد، اما سخنرانِ خوبی است، مشخص نیست چه چیزی را در خطبه­‌هایش به مردم می‌‌گوید، اما وقتی باسواد و عالم باشد، حقایق را تشریح می‌­کند. در واقع می‌توان گفت بهره‌مندی از علوم لازم و کافی، شرطِ سایر دانستنی­‌هاست و اگر این شاخص نباشد، بی‌­­ارزش و در مواقعی ممکن است حتی ضد ارزش هم باشند.

* لذت و شادمانی رهبر انقلاب از دیدار با دانشجویان و طلاب دغدغه‌مند

* تسنیم: رویکرد رهبر معظم انقلاب اسلامی به انتقاد از وضعیت موجود در حوزه­‌های علمیه و فعالیت طلاب را چگونه ارزیابی می­‌کنید؟

آیت‌الله رشاد: رهبر معظم انقلاب اسلامی در آستانۀ ۸۰ سالگی هستند که امیدواریم خداوند عمر طولانی توأم با سلامتی و توفیق به ایشان عطا کند و سایۀ ایشان مستدام باشد، ایشان مانند امام خمینی (ره) که در ۸۰ سالگی هم مانند یک جوان ۲۰، ۳۰ ساله می‌­اندیشند و فکر می‌کنند. این نوع از محسنات که باید جوان­‌ها دارا باشند، الحمدلله ایشان در حدی اعلا دارند، لذا ایشان از نقد دستگاه­‌ها و رفتارها به طور کل استقبال می­‌کنند. یکی از آن حوزه­‌ها و زمینه­‌هایی که دو چندان ایشان از نقد و انتقاد و توأم با پیشنهاد و راهکار، استقبال می­‌کنند، امور حوزه و دانشگاه است، چون ایشان می‌­دانند نقش دانشگاه و حوزه، نقشی مهم و تعیین کننده است.

* رهبر انقلاب از نقد حوزه بیش از نقد دانشگاه استقبال می‌کنند

رهبر معظم انقلاب اسلامی نسبت به مواجهۀ انتقادی به شئون حوزه و دانشگاه در قیاس با دیگر شئون و امور با اشتیاقی دو چندان استقبال می­‌کنند، لذا اگر بین حوزه و دانشگاه قیاس کنیم، می‌بینیم که نقدِ حوزه را بیش از دانشگاه استقبال می‌­کنند.

* تسنیم: دلیلش چیست؟

آیت‌الله رشاد: به نظرم رهبر معظم انقلاب اسلامی نقش حوزه را در اصلاح جامعه کلیدی­‌تر از دانشگاه می­‌دانند، لذا نقد و اصلاح و ارتقای آن اهمیت بیشتری دارد. از این جهت است که نزدیک به نیم قرن پس از دوران نوجوانی تاکنون با ایشان همنشین بودیم. در جلساتی که دانشجویان و طلاب جوان با رویکردهای انتقادی حضور دارند، ایشان بیشتر لذت می‌­برند، شما تعابیر ایشان را در دیدارهای دانشجویی و طلبگی با دیدارِ با مسئولان و مقامات حتی با اساتید دانشگاه قیاس کنید، چقدر لطیف­‌تر و چقدر تأکید بر لذت­‌بخش بودن این دیدارها می‌­کنند، یعنی ایشان از مواجه با جوانان و مخصوصاً از مواجهۀ نقادانه آنان با مسائل مسائل علمی، تربیتی، حوزه، دانشگاه، اجرایی، اقتصادی و معیشتی کشور لذت می­‌برند.

در دیدار اخیر رهبر انقلاب اسلامی با جمعی از طلاب، بخشی زیادی از صحبت‌های طلاب جوان مربوط به نقد حوزه بود؛ از مدیریت گرفته تا سازمان، برنامه‌­ها و سایر امور و شئون، اما خوشبختانه طلاب بصیرِ فهیمی حضور داشتند که ضمن انتقاد، پیشنهادات خوبی برای اصلاح حوزه‌ها ارائه می­‌کردند که این باید مورد اقدام و استقبال مبادی امور و مسئولان حوزه­‌ها در سراسر کشور باشد.

* تسنیم: رهبر معظم انقلاب به فاصلۀ زیاد تا شکلگیری جامعه و دولت اسلامی تأکید داشتند که هنوز با آن فاصله داریم. شما علل این فاصلۀ زیاد را چه عوامل یا موانعی می‌­دانید و چه راهکارهایی برای کاهش این فاصله درنظر دارید، حوزه باید چه فعالیتی در این زمینه داشته باشد؟

آیت‌الله رشاد: رهبر معظم انقلاب اسلامی فرآیندی را برای تمدن­‌سازی به صورت یک تئوری و نظریه ارائه کردند که در حقیقت از انقلاب و تغییر هنجارها آغاز می‌شود و به دولت­‌سازی و به جامعه‌­سازی و جامعه‌­پردازی و نهایتاً ظهور یک تمدن جدید منتهی شود و این یک روندِ بسیار پیچیده‌­ای است، ایشان فرمودند انقلاب تغییر هنجارهاست و نیازمند مبارزه است، اما انقلاب یک حادثه نیست، اتفاق به تعبیر ما طلبه‌­ها «وقعهٌ فی ما واقعه» نیست، انقلاب پدیده نیست، بلکه فرآیند است، انقلاب حادثه نیست، بلکه زیست جهان است، انقلابی بودن یک سبک زندگی است.

* انقلاب اسلامی، تداوم بثعت و نهضت پیامبر اکرم(ص) است

اینکه ما انقلاب کردیم به این معنا نیست که انقلاب تمام شد، یعنی هنجارها را ارائه کردیم، بلکه باید این هنجارهایی که در انقلاب ارائه شد، تثبیت شود و آنچه را که پیامبر اکرم(ص) ارائه کردند همچنان دنبال کنیم، چراکه انقلاب اسلامی تداوم بثعت و نهضت پیامبر اکرم(ص) است. انقلاب اسلامی یک فرآیند پیوسته، عظیم، زوال­‌ناپذیر است و رهبر معظم انقلاب اسلامی نیز در دیدار اخیر با جمعی از طلاب تأکید زیادی داشتند بر اینکه باید حوزه، دستگاه قضا، دستگاه­‌های فرهنگی و دستگاه اجرایی و ... همگی به بستری تبدیل شوند تا فرآیند انقلاب در آنها اتفاق بیافتد.

مردم با آن روحیۀ انقلابی، جهادی و با همان شجاعت و شهامت و ایثار باید آرمان‌های انقلاب اسلامی را دنبال و تثبیت کنند، امروز رهبر معظم انقلاب اسلامی بر این موضوع تأکید دارند که باید همچنان مبارزه کنیم و با روحیۀ انقلابی پیش برویم تا آرمان‌های انقلاب اسلامی تثبیت شود، وگرنه اوضاع سابق و مانند قبل از انقلاب ایجاد خواهد شد.

* تسنیم: در یکی دو سال اخیر در ادبیات مقام معظم رهبری، دو تعبیر بسیار مورد تأکید و استفادۀ ایشان قرار گرفته است؛ یکی «روحیۀ انقلابی­گری» و دیگری «آتش به اختیار»، به نظر می‌رسد این دو تعبیر در حوزه و دانشگاه، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار باشند. حوزه برای عملیاتی کردن این دو تعبیر پر تکرار رهبر معظم انقلاب چه برنامه‌هایی داشته و دارد؟

آیت‌الله رشاد: دو وضعیت در بخش نظامی­‌گری و دستگاه­‌ها و نهادهای نظامی وجود دارد؛ شرایط صلح و شرایط جنگ. در شرایط جنگ، از فرماندهان و مسئولان نظامی گرفته تا اقشار مختلف جامعه باید آماده باشند، چه بخواهیم و چه نخواهیم، چه باور داشته باشیم و چه باور نداشته باشیم حقیقت تغییر نخواهد کرد که ما پیامِ جدیدی برای ارائه به دنیا داریم و سبک زندگی و فکر و فرهنگ و بلکه یک زیست­ جهانِ نویی را مبتنی بر اسلام امروزه ارائه کردیم.

این فکر و فرهنگ نو، تماماً با اوضاعِ کنونی جاری جهان متفاوت و بلکه متقابل است، ما در حال ارائۀ ارزش­‌هایی هستیم که در بسیاری از نقاط جهان آنها ارزش نیستند و گاه ضد ارزش نیز قلمداد می‌­شوند، ما موضوعاتی را ضد ارزش تلقی می‌‌کنیم که در بسیاری از مناطق جهان آنها ارزش تلقی می‌­شوند، حرف‌هایی می‌زنیم که ملل مختلف را بیدار، هوشیار و آگاه می‌­کند، آنها این بیداری و بیدارگری ما را بر نمی‌­تابند و نزدیک ۴۰ سال است که به ما تعرض می‌­کنند، تعرض و هجوم به مرزها را بارها و بارها شاهد بودیم، سال‌ها پیش ۸ سال جنگ را علیه ما برپا کردند و از از طرف بسیاری از کشورها نیز حمایت شدند تا ما را با جنگِ نظامی از پای در بیاورند.

* حوزه علمیه، کانون تبیین ارزش‌های انقلاب است

دهه‌­هاست که دشمنان علیه ما جنگ فرهنگی را آغاز کردند و ما را مورد تهاجم فکری و فرهنگی قرار داده‌اند، ما در چنین شرایطی هستیم. رهبر معظم انقلاب اسلامی فرمودند انقلاب تمام نشده و تمام شدنی هم نیست، زمانی انقلاب تمام می‌­شود که ما دست از آرمان‌ها و ارزش‌ها برداریم، آیا بنا داریم از این هنجارها دست برداریم؟ آیا از توحید، عدالت، آزادی دست بر می‌­داریم؟ از پیشرفت، رشد و سبک زندگی دینی دست بر می‌داریم؟ پس تا زمانی که از این ارزش‌­ها دست برنداشتیم، در معرض تهاجم هستیم. مطلع این انقلاب، کانون تولید و تبیین این ارزش‌­ها حوزۀ علمیه است، این حوزۀ علمیه است که طی دهه‌­ها معارف انقلاب را تولید کرد و هم­ اکنون هم این حوزۀ علمیه است که این معارف انقلابی و این ارزش­ها و هنجارهای انقلابی را حمایت نظری و عملی می‌­کند.

حوزه دو رسالت مهم در قلمرو انقلابی‌­گری دارد، اگر تودۀ مردم یک رسالت دارند و آن انقلابی‌­گری در عمل است، حوزه هم در فکر، چون کانونِ تولید معرفت دینی است و هم در عمل چون نقش راهبریِ اجتماعی را برعهده دارد و مردم، مؤمنان و متدینین و انقلابیون چشم به اشارات اصحاب حوزه دارند، در دو عرصه و در دو لایه مسئولیت راهبری دارد. اگر حوزه مطلع انقلاب است، همه اقشار در انقلاب سهیم و شریک بودند و همه سرمایه­‌گذاری کردند. اگر امروزه انقلاب با خطر مواجه شود، دیانت، تشیع و مکتب اهل­‌بیت(ع) که انقلاب برخاسته از آن است، به مخاطره خواهد افتاد.

* خصلت انقلابی‌­گری، آتش به اختیاری است

انقلابی‌­گری با عافیت­‌طلبی و راحت­‌طلبی سازگار نیست، انقلابی‌­گری با فرآیندهای بروکراتیکِ خسته­‌کننده و فرصت­‌سوز و حوصله­‌سوز نمی­‌سازد. آتش به اختیاری بی‌­قاعدگی نیست، خودش قاعده است، آتش به اختیار با آتش بی­‌اختیار متفاوت است، کسی حق ندارد به نام آتش به اختیار، بی­‌اختیار آتش به روی دوست و دشمن بیافکند، آتش به اختیار یعنی تکلیف­‌مداری، انسانی که تکلیفش را تشخیص داد نمی­‌تواند کوتاهی کند، کسی که مکلف است و تکلیفش را تشخیص می‌­دهد، واجب است در پی تشخیص تکلیف هم بدود، اگر کوتاهی کند مجرم است.

آتش به اختیار یعنی اینکه بر اساس تشخیصِ تکلیف و کاملاً با رعایت قواعد و اصول مبارزه و ارزش‌­های اخلاقی، فقهی و شرعی وظیفۀ خودش را انجام بدهد. در عرصۀ فرهنگ این اصطلاح به نظرم کاربرد بیشتری دارد، چراکه فرهنگ، فرمایشی و بخشنامه‌­ای نیست، نمی­‌خواهم بگویم در نظام و نهاد عرصۀ فرهنگ و شئون فرهنگی نیاز نداریم، بسیاری از مسائل و امور فرهنگی است که فقط می‌­تواند به وسیلۀ نهادهای رسمی انجام شود، به لحاظ شرعی و فقهی هم بعضی از مراتب و مراحل و مصادیق کار فرهنگی که بخش عمده‌­ای از کار فرهنگی در قالب امر به معروف و نهی از منکر باید اتفاق بیافتد برعهدۀ دستگاه رسمی است، لذا دستگاه‌های رسمی باید انجام بدهند و مردم نباید ورود کنند. رهبر معظم انقلاب و امام خمینی(ره) بارها تأکید کردند که اگر دیدید مسئولان در مبادی امور کوتاهی می‌کنند، خود شما باید وارد عرصه و صحنه شوید، این یعنی آتش به اختیاری در عرصۀ فرهنگ و این مسأله تناسب و ضرورت بیشتری دارد، چون کار حوزه عمدتاً کار علمی و فرهنگی است، فرمان آتش به اختیار و عمل بر اساس چارچوب آتش به اختیاری، در حوزه علمیه معنای دیگری پیدا می­‌کند و معنادارتر است.

* تسنیم: ممنون از وقتی که در اختیار ما قرار دادید، در پایان اگر نکته‌­ای هست بفرمایید.

آیت‌الله رشاد: من هم از شما ممنوم. در پایان لازم می‌دانم به نکتۀ مهمی اشاره کنم و آن، این است که رهنمودهای رهبر معظم انقلاب درباره حوزه‌های علمیه، یک تکلیف شرعی، ملی، انقلابی برای طلبه‌هاست. طلبه که می­­‌گویم از مدرس برجسته تا فاضل حوزه تا طلبۀ جوان و مبتدی حوزه منظور است، باید دست به دست هم دهیم تا این رهنمودها را عملی کنیم، اینکه فقط سیمنار بگذاریم، مصاحبه کنیم و مدام این مطالب را در گعده‌­های طلبگی فقط تکرار کنیم، این لازم است، اما کافی نیست و بلکه اگر وارد عمل نشویم و به حد کفایت عمل نکنیم، حتی این گفتن­‌ها نیز بی‌­فایده است. بیش از نیم قرن است که رهبر انقلاب اسلامی به عنوان یک روشنفکر، عالمِ بیدار، متفکر و اندیشمند، مبارز و یک عالمِ در صحنه در حال ایفای نقش هستند.

یکی از منویات رهبر انقلاب اسلامی، دغدغه‌­های فرهنگی ایشان خصوصاً امر حوزه است و طی این ۴۰ و ۵۰ سال ایشان و دیگران ایده‌ها و طرح­‌های عملی زیادی برای اصلاح و ارتقاء و تحول حوزه ارائه کردند که در گذشته بخش‌هایی از این رهنمودها و نظرات عملی شده است. من به عنوان یک طلبه که امروز دارم سنین پیری خودم را طی می‌­کنم اما همۀ عمرم را در حوزه سپری کردم و به این فخر می‌­کنم و نزدیک چهار دهه است که خادم طلبه­‌ها هستم و تدریس می‌کنم، دغدغۀ و علاقۀ اصلی‌ام، عملی کردن رهنمودهای رهبر انقلاب در در زمینه حوزه و تحول و ارتقای آن است.