چرا عملیات رمضان ناکام ماند؟

پس از فتح خرمشهر مسئولان کشور در معرض انتخابی سخت و تاریخی قرار گرفتند و ناگزیراز برگزیدن یکی از دو راه ادامه جنگ یا ختم آن شدند. انتخاب هر یک از این دو گزینه تبعاتی گوناگون در ابعادی پیچیده و غیرقابل پیش‌بینی در پی داشت که در آن مقطع تنها بخش کوچکی از آن قابل تصوربود. مسئولین عالیرتبه کشور به همراه فرماندهان ارشد ارتش و سپاه (محسن رضایی فرمانده کل سپاه در این جلسه حضور نداشت البته پس از جلسه نظرات تیمسار ظهیر‌نژاد را تأیید ومورد حمایت قرار داد.) سه روز بعد از فتح خرمشهر، در ششم خرداد ۱۳۶۱ در حضور امام خمینی(ره) جلسه مهمی برگزار کردند و موضوع را به بحث گذاشتند.

به نقل از روز نوشت‌های آیت‌الله هاشمی رفسنجانی، منتشره در کتابی با عنوان «پس از بحران» موضوع پایان یافتن جنگ با غلط دانستن آن ازسوی امام(ره) به‌دلیل عدم تضمین خروج نیروهای دشمن ازباقی مانده سرزمین‌های اشغالی و پرداخت نشدن خسارت‌های ناشی ازجنگ از سوی طرف عراقی، مجال طرح نیافت و تمامی وقت جلسه صرف نحوه ادامه جنگ شد. خواه ناخواه دامنه این بحث به موضوع ورود یا عدم ورود به خاک دشمن نیز کشیده شد.

امام خمینی(ره) با طرح اجتناب ازآسیب دیدن مردم شهرهای عراق، طرفدار ایده ادامه جنگ به‌صورت محدود و بدون ورود به خاک دشمن بود. درمقابل برخی از فرماندهان نظامی با این استدلال که اگر دشمن پی به استراتژی جنگ محدود ما ببرد با متمرکز کردن نیرو در مرز می‌تواند در مقاطعی مشخص از نقاط معینی به ما حمله کند. بنابراین منطق نظامی به ما می‌گوید نباید چنین فرصتی را برای دشمن ایجاد کنیم و شرایط باید به‌گونه‌ای باشد که دشمن از پیشروی ما به عمق خاکش در هراس باشد، ضمن آنکه برای تأمین یک نقطه دفاعی مطمئن در خوزستان بایستی خودمان را به یک عارضه طبیعی همچون کناره‌های اروند درعمق خاک عراق برسانیم.

برخی از نظامیان از جمله تیمسار ظهیرنژاد رئیس وقت ستاد ارتش معتقد بود؛ برای پدافند از مرز‌های جنوب کشوربایستی به یک مانع طبیعی تکیه کنیم و برای این کار ناچار به عبور از مرز هستیم، ضمن آنکه باقی ماندن در جغرافیای خودی به تضعیف روحیه حماسی رزمندگان انجامیده وآنان را از انگیزه تهی می‌کند. در هر حال آن جلسه منجر به هیچ تصمیمی نشد و پس از آن  امام خمینی (ره) به‌دنبال جویا شدن نظرات مشورتی سایرین با ورود به خاک دشمن به شرط عدم آسیب به مردم عراق موافقت کردند.

طراحی عملیات رمضان

عملیات رمضان سرآغاز مرحله تازه‌ای در جنگ محسوب می‌شود. در این عملیات برای نخستین بار تصمیم گرفته شد تا جهت تأمین امنیت مرزها و استیفای حقوق حقه جمهوری اسلامی ایران وارد خاک دشمن شویم. برآورد فرماندهان، ضعف روحیه دشمن و سردرگمی فرماندهان عراقی پس‌از شکست فاحش از رزمندگان ایرانی بود. از این‌رو عملیات با قصد تسخیر اهدافی در اطراف بصره و محاصره این شهر آغاز شد. با اعلام ورود نیروهای ایران به خاک عراق بلافاصله سازمان ملل واکنش نشان داد و با صدور بیانیه‌ای از وضعیت به وجود آمده اظهار نگرانی کرد و خواستار آتش بس شد که البته ایران آن را رد کرد. قابل توجه است که شورای امنیت سازمان ملل که در هنگام تجاوز عراق و استمرار آن سکوت اختیار کرده بود بعد از دو روز از شروع عملیا ت چنین واکنشی نشان داد. در همین ایام امریکا نیزایران را از ورود به خاک عراق برحذر داشت.

اجرای موفق عملیات می‌توانست به ایران این امکان را بدهد تا در مذاکرات سیاسی دست بالا را داشته باشد وعراق را وادار به پذیرش شرایط ایران در خاتمه دادن به جنگ نماید. اما از آنجا که اکثر استعداد نظامی ایران در این عملیات را قوای پیاده شکل می‌دادند، همچنین به‌دلیل فاصله زیاد اهداف عملیات ازخط تماس و نبود ماشین‌آلات کافی برای احداث خاکریز و جان پناه و همچنین براثر گرمای شدید هوا ازتحرک نیرو به نحو چشم‌گیری کاسته شده و به‌رغم تأمین اهداف اولیه پدافند از آنها مقدور نشد و با پاتک‌های مکرر دشمن این عملیات موفقیتی در پی نداشت.

با وجود این در نتیجه عملیات رمضان ۲۵۰ کیلومتر مربع از خاک کشورمان از اشغال بیرون آمد وسه تیپ پیاده، یک تیپ مکانیزه و یک تیپ مختلط دشمن منهدم شد و ضمن به اسارت در آمدن ۱۳۱۵ نفر از نیروهای دشمن چند برابر این تعداد به آنان تلفات وارد آمد.ایران نیز در نتیجه این عملیات متحمل ۱۵۸۰ شهید، ۱۰ ۲۰۵ مجروح و ۲۱۰۳ اسیر شد.برخی کارشناسان معتقدند اگر عملیات دو هفته زودتر آغاز می‌شد موفق می‌بود. زیرا دشمن در این صورت برای ایجاد استحکامات فرصت کافی نداشت و نفوذ به مواضع آنان با سهولت امکانپذیر بود.

عراق بعد از شکست در عملیات بیت المقدس پیش‌بینی می‌کرد که ایران دست به عملیاتی با هدف تصرف بصره بزند.از این‌رو بلافاصله با ایجاد خاکریزهای چند لایه و نونی شکل عبور از مواضع پدافندی را بسیار صعب و دشوار ساخت.

 عملیات رمضان که یکی از بزرگترین عملیات‌های زرهی نظامی نیروی زمینی پس از جنگ جهانی دوم به‌شمار می‌رود و با همکاری ارتش و سپاه به‌صورت مشترک انجام گرفت می‌توانست فرصت خوبی برای پایان دادن به جنگ باشد، مشروط بر آنکه ضمانتی برای عدم تداوم جنگ از سوی عراق، خروج کامل قوای دشمن از خاک ایران و بازگشت به مرزهای بین‌المللی و پرداخت غرامت وجود می‌داشت. هیچ بعید نبود هدف صدام در این ایام خرید زمان بعد ازشکست‌های سنگین عملیات‌های فتح‌المبین و بیت‌المقدس برای سازماندهی مجدد ارتش از هم پاشیده عراق باشد.

درآن شرایط بخش‌هایی از خاک ایران همچنان در اشغال عراق بود و هیچ ضمانتی برای تخلیه نیروهای عراقی و بازگشت به مرز به‌صورت جدی وجود نداشت. ضمن اینکه عراق موضع برتری خود را از دست داده و بهترین فرصت برای تعیین تکلیف سرنوشت جنگ بود. با توجه به تحلیل کارشناسان مبنی بر ابزار نظامی بودن صدام، برآیند تحلیل‌ها بر این محور قرار داشت که فرصت دادن به صدام نتیجه‌ای جز سازماندهی و تجهیز مجدد ارتش عراق برای ادامه جنگ یا تهاجم دوباره نخواهد داشت و از دست دادن زمان برای ایران بسیار پرمخاطره و سنگین تمام خواهد شد.

در نهایت تصمیم بر این شد که با اقدام به پیشروی در خاک عراق و تصرف بصره ضمانتی برای پایان جنگ و قطعنامه شورای امنیت و تعیین غرامت ناشی از تهاجم عراق، به‌دست آید. اصلی که بسیار دقیق مطرح شد ولی ازدست دادن زمان و فاصله افتادن بین عملیات بیت‌المقدس و رمضان، به ارتش رژیم بعث عراق و متحدانش، فرصت لازم برای ایجاد موانع بر سر راه نیروهای ایرانی و سازماندهی نسبی ارتش از هم پاشیده عراق را داد.

با وجود این شرایط، فداکاری فراوان نیروهای ایرانی باعث شکسته شدن خطوط پی در پی ارتش عراق و نفوذ نیروهای ایرانی در بخش‌هایی از این خطوط شد و ضربات سنگینی به ارتش عراق از نظر نفر و ادوات وارد شد و با وجود ایثار نیروهای ایرانی، فرماندهان در نهایت به این جمع‌بندی رسیدند که ادامه عملیات را متوقف کرده و به تثبیت خطوط اکتفا کنند. در نتیجه برخی اهداف از پیش تعیین شده برای عملیات رمضان محقق نشد.

یادمان شهیدان عملیات رمضان، پاسگاه زید

زید نام پاسگاهی است در شمال منطقه عمومی شلمچه در غرب جاده اهواز – خرمشهر که از محورهای هجوم اولیه عراق و از راه‌های دستیابی به جاده اهواز – خرمشهر همچنین یکی از محورهای عملیات بیت المقدس است. یادمان پاسگاه زید به یاد شهدای عملیات رمضان بنا شده است. عملیات رمضان در ۲۳ تیرماه ۶۱ در منطقه عمومی شمال شلمچه تا منطقه کوشک انجام شد و پاسگاه زید یکی از محورهای عملیات بود. پس از جنگ تعداد زیادی از پیکرهای شهدای عملیات رمضان توسط کمیته جست‌و‌جوی مفقودین در این منطقه کشف شد. ۱۲ شهید گمنام در همین منطقه به خاک سپرده شده و یادمانی به یاد شهدای عملیات رمضان در این محل ساخته شده است که همه ساله میزبان زائران کاروان‌های راهیان نوراست.

اسماعیل علوی