سیزدهمین روز اردیبهشتی تهران، خیابان‌های منتهی به مصلای امام خمینی روز شلوغ و پرترافیکی را تجربه کرد؛ ترافیکی از میهمانان ضیافت اندیشه. در دهمین روز برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، بزرگراه حکیم تا خیابان بهشتی کولاژی از تصاویر گروه‌های مختلف سنی و جنسی بود که با آغوشی پر از کاغذ و کلمه به خانه‌ها برمی‌گشتند. سی و دومین دوره این رویداد فرهنگی در حالی امروز (۱۴ اردیبهشت ماه) بدون برگزاری اختتامیه به ایستگاه پایانی می‌رسد که آخرین آمار و ارقام از افزایش فروش ۳۷ درصدی حکایت دارد.
طبق اطلاعات ارائه شده در نشست خبری روز گذشته نمایشگاه کتاب، عایدی این دوره حدود ۸ میلیارد و ۷۰۰ میلیون تومان بوده و تا روز پنجشنبه بنا بر اعلام بانک عامل ۹۹ میلیارد تومان تبادل مالی بانکی برای خرید کتاب در نمایشگاه به ثبت رسیده است. این دستاورد در شرایطی برای این دوره از نمایشگاه به ثبت رسیده است که مروری بر وضعیت نشر در سال ۱۳۹۷ نشان می‌دهد افزایش قیمت کاغذ و مشکلات ناشی از تورم و تحریم‌ها موجب کاهش قابل توجه مجموع شمارگان کتاب‌ها بوده و در سال ۹۷ نسبت به سال ۹۶ کاهش ۷ درصدی داشته است. اطلاعات ارائه شده از سوی نیکنام حسینی‌پور مدیرعامل خانه کتاب به «ایران» همچنین باردیگر از صدرنشینی کتاب‌های کمک‌درسی در گروه تألیف و در رأس قرار گرفتن کودک و نوجوان و ادبیات در گروه آثار ترجمه حکایت دارد.
کاهش ۷ درصدی شمارگان کتاب در سال ۹۷
طبق شرایط نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، کتاب‌های منتشر شده در ۷ سال گذشته می‌توانند برای فروش در نمایشگاه عرضه شوند که این کتاب‌ها (۶۴۲.۷۱۲ عنوان) ۴۸ درصد کتاب‌های منتشر شده پس از انقلاب اسلامی است که در بانک اطلاعات خانه کتاب ثبت شده است. نیکنام حسینی‌پور مدیرعامل خانه کتاب با اعلام این مطلب در پاسخ به سؤالی درباره تأثیر افزایش قیمت کاغذ و مشکلات ناشی از تورم و تحریم‌ها بر مجموع شمارگان کتاب‌ها می‌گوید: «اگرچه تعداد عناوین کتاب‌ها در سال ۱۳۹۷، با حدود ۱۰۰ هزار عنوان، تقریباً برابر با سال گذشته با ۹۹.۵۰۰ عنوان بوده است، اما افزایش قیمت کاغذ و مشکلات ناشی از تورم و تحریم‌ها موجب کاهش قابل توجه مجموع شمارگان کتاب‌ها از ۱۴۴.۶۳۶.۵۰۴ نسخه در سال ۱۳۹۶ به ۱۳۵.۰۳۸.۳۳۶ نسخه در سال ۱۳۹۷، یعنی کاهش ۷ درصدی شده است.»
به گفته او در سال ۱۳۹۷، از نظر موضوعی کتاب‌های کمک‌درسی و آموزشی با ۱۹درصد، ادبیات با ۱۷درصد و کودک و نوجوان با ۱۵درصد و این سه موضوع در مجموع ۵۱درصد از کتاب‌های سال ۹۷ را تشکیل می‌دهد.
اما به گفته مدیرعامل خانه کتاب تعداد عناوین سال ۱۳۹۷، تنها در سه حوزه فلسفه و روانشناسی (۱۵درصد)، ادبیات (۱۲درصد) و زبان (۶درصد) افزایش داشته و در سایر حوزه‌ها، برابر یا کمتر بوده است.
کمک‌درسی‌ها در صدر تألیف و کودک و نوجوان در صدر ترجمه
بررسی وضعیت میزان کتاب‌ها به لحاظ نوبت چاپ هم نشان می‌دهد که تنها در دو حوزه کمک آموزشی و کودک و نوجوان تعداد کتاب‌های چاپ مجدد بیش از چاپ اول بوده و در سایر حوزه‌ها چاپ اول بیشتر است. بیشترین نسبت چاپ اول به مجدد در سه حوزه علوم عملی، علوم اجتماعی و ادبیات بوده است. حسینی‌پور آمار دقیق در سال ۱۳۹۷ را ۶۰درصد چاپ اول و ۴۰درصد چاپ مجدد اعلام می‌کند. او در ادامه از نظر نوع تولید کتاب‌ها هم توضیح می‌دهد که اگر چه ۷۵درصد کتاب‌ها تألیف و ۲۵درصد ترجمه بوده است اما بیشترین درصد کتاب‌های تألیفی (۲۵درصد کل تألیف) متعلق به موضوع کمک‌درسی و آموزشی بوده و متأسفانه بیشترین ترجمه (۲۶درصد کل ترجمه) در حوزه کودک و نوجوان و سپس ادبیات (۲۱درصد) بوده است.
مدیرعامل خانه کتاب درباره بررسی نشر در سال ۱۳۹۷ از نظر جغرافیای نشر هم پاسخ می‌دهد: «۷۷درصد کتاب‌ها در تهران و ۲۳درصد در استان‌های دیگر، عمدتاً مراکز استان‌ها منتشر شده که از این سهم ۲۳ درصدی شهرستان‌ها، ۱۰درصد در استان‌های قم (با ۷درصد) و خراسان رضوی (با ۳درصد) منتشر شده است و ۱۳درصد سهم بقیه استان‌ها بوده است» طبق گفته حسینی‌پور، بیشترین کتاب‌های انتشار یافته در تهران به موضوع کمک‌درسی و آموزشی (۲۲درصد) و در شهرستان‌ها به موضوع دین (۲۲درصد) اختصاص داشته است. آن طور که مدیرعامل خانه کتاب می‌گوید از نظر شمارگان، دو حوزه کمک‌درسی و آموزشی با ۲۷درصد و کودک و نوجوان با ۲۲درصد به تنهایی تقریباً نصف (۴۹درصد) مجموع شمارگان تولیدی کتاب‌های کشور را تشکیل داده‌اند.
اما «میانگین شمارگان» کتاب‌ها در سال ۱۳۹۷، تقریباً مطابق روال تمام سال‌های گذشته باز هم کاهش یافته و به عدد ۱۴۱۰ نسخه برای هر کتاب رسیده که در مقایسه با تعداد ۱۴۶۷ نسخه سال گذشته، ۴درصد کمتر شده است؛ البته طبق گفته حسینی‌پور، ۳۱درصد کتاب‌ها شمارگان کمتر از ۱۰۰۰ نسخه را در شناسنامه دارند که تقریباً در شناسنامه نیمی از آنها (۵۳درصد) شمارگان ۵۰۰ نسخه‌ای درج شده است. از مدیرعامل خانه کتاب درباره «میانگین شمارگان» در حوزه‌های مختلف می‌پرسیم و او از افزایش ۱۱ درصدی در علوم کاربردی، ۷ درصدی در حوزه علوم اجتماعی، ۳ درصدی در حوزه زبان و افزایش ۲ درصدی در فلسفه و روانشناسی خبر می‌دهد اما به گفته او سایر حوزه‌ها کاهش داشته است. طبق اطلاعات ارائه شده از حسینی‌پور، ارزش ریالی مجموع قیمت پشت جلد کتاب‌های سال ۱۳۹۷ هم حدود ۲۶ هزار میلیارد ریال بوده است که ۴۰درصد آن به حوزه کمک‌درسی و آموزشی اختصاص داشته است. او در توضیحات تکمیلی می‌افزاید: «میانگین قیمت کتاب در سال ۱۳۹۷، مبلغ ۲۲ هزار و ۷۰۰ تومان بوده که در مقایسه با ۱۷ هزار و ۶۰۰تومان سال پیش از آن، ۲۹درصد افزایش داشته است.»
۵۶ درصد تولید کتاب سهم ناشران حرفه‌ای در سال ۹۷
ارزیابی کلی از وضعیت نشر در سال ۱۳۹۷ از منظر تعداد ناشران نیز نشان می‌دهد که کتاب‌های سال ۱۳۹۷ را ۵.۴۳۰ ناشر منتشر کرده‌اند که از این تعداد، ۴.۴۸۵ ناشر «حقوقی» و ۹۴۵ ناشر «حقیقی» بوده‌اند.
بر اساس این آمار ناشران حقوقی (دارای پروانه نشر) که ۸۳ درصد ناشران را تشکیل می‌دهند و به چهار دسته فعال، کم‌کار، پرکار و حرفه‌ای تقسیم می‌شوند ۴/۹۸ درصد تولید کتاب را برعهده داشته‌اند که از این تعداد ناشران حرفه‌ای (ناشری که سالانه بیش از ۵۰ عنوان کتاب منتشر کند) که ۸ درصد تعداد ناشران را تشکیل می‌دهند، ۵۶ درصد تولید کتاب را برعهده داشته‌اند. همچنین آمار دقیق از جنبه سهم دیگر دسته‌های ناشران حقوقی عبارت است: ناشران «فعال» (ناشرانی که در سال ۱۳۹۷ فقط یک کتاب منتشر کرده‌اند) و ۱۴ درصد ناشران را تشکیل می‌دهند نیم درصد تولید کتاب، ناشران «کم‌کار» (ناشرانی که از ۲ تا ۲۰ عنوان کتاب منتشر کرده‌اند) و ۶۲ درصد ناشران را تشکیل می‌دهند ۲۰ درصد تولید کتاب و ناشران «پرکار» (ناشرانی که ۲۱ تا ۵۰ عنوان کتاب منتشر کرده‌اند) و ۱۶ درصد ناشران را تشکیل می‌دهند ۲۲ درصد تولید کتاب را برعهده داشته‌اند. همچنین ناشران حقیقی (ناشر مؤلف، سازمان‌ها و نهادها و ناشران موردی) که ۱۷ درصد ناشران را تشکیل می‌دهند حدود یک و نیم درصد تولید کتاب را برعهده داشته‌اند.
ارزیابی کیفی به جای کمی و نقش جشنواره‌ها
اما فارغ از آمار و ارقام اعلام شده مسأله‌ای که نیکنام حسینی‌پور مدیرعامل خانه کتاب نیز در این گفت‌وگو بارها بر آن تأکید دارد ضرورت ارزیابی کیفی به جای کمی و نقش جشنواره‌ها و جوایز است. او می‌گوید: «در حوزه کتاب بسیاری از آمارها و ارزیابی‌ها کمی است، لذا ضرورت دارد به سوی ارزیابی‌های کیفی گام برداشت. تعداد و تنوع و رونق جشنواره‌ها و جوایز کتابی می‌تواند خلأ ناشی از ارزیابی‌های کیفی را بپوشاند.» در سال ۱۳۹۷، تعداد ۳۴ جایزه و جشنواره ادبی در کشور برگزار شده که حاصل آن انتخاب ۵۱۵ عنوان کتاب بوده است. این جشنواره‌ها شامل شش جایزه سالانه (کتاب سال، کتاب سال حوزه، دانشجویی و فارابی)، ۹ جایزه ادبی، ۹ جایزه تخصصی (رشد، رضوی، پاسداران اهل قلم)، شش جایزه کتاب استانی و چهار جایزه کودک است. آن‌طور که حسینی‌پور می‌گوید چهار جایزه کودک بیشتر متعلق به جشنواره و جوایز دولتی است که بهتر است جوایز خصوصی هم بیشتر شود.
او در بخش پایانی صحبت‌های خود با بیان این نکته که خوشبختانه در حوزه‌های ادبیات و کودک و نوجوان و دین جوایز بویژه در بخش خصوصی به تعداد و اندازه مطلوب هست، تأکید می‌کند: «در بسیاری حوزه‌های دیگر از جمله فلسفه، هنر، تاریخ، علوم و فنون و پزشکی و مهندسی علوم اجتماعی و نظایر آن یا نیست یا بسیار اندک است که ضرورت دارد ایجاد شود.»
- 11
- 5
