گفتیم در شیراز مرمت کنید، نگفتیم تخریب کنید / تخریب بافت تاریخی شیراز شروع نشده اما خطر جدی است

رییس پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری - در گفت‌وگو با ایسنا در واکنش به اظهارنظرهایی مبنی بر موافقت پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری با تخریب ۳۵ پلاک در بافت تاریخی شیراز، با توجه به مصوبه کمیسیون ماده ۵ که براساسِ خط پیشنهادی این پژوهشگاه صادر شده است، ‌اظهار کرد:‌ درباره بافت تاریخی شیراز، ‌طرح‌های مختلفی وجود داشت؛ مشاور طرح یک نظر داشت، ‌ وزارت میراث فرهنگی نظری مشابه آن داشت و متولیان و دست‌اندرکاران هم یکسری ایده داشتند، همه این‌ها در گروه‌های کارشناسی جمع‌بندی شده است و خطی که عنوان شده از سوی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری پیشنهاد شده، جدا از خط مشاور طرح توسعه حرم شاهچراغ نیست.

او گفت: ‌پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری با تاکید بر این نکته که در بین گزینه‌های مختلفی که درباره اتصال دو حرم در شیراز وجود دارد، می‌تواند وضع موجود را به‌سازی و سامان‌دهی کند و به حفاظت آنجا منجر شود، طرح مشاور را با این دیدگاه که تخریب کم‌تری دارد، مد نظر قرار داده است.

امیری اظهار کرد:‌ طرح مشاور طرح توسعه حرم، روی ساختاری تعریف شده است که قبلا این دسترسی ایجاد شده است، آن طرح تاکید می‌کند در همان بستری که وجود دارد جداره‌ها مرمت، احیاء و کف‌سازی شود و این خط پررنگ‌تر شود. پررنگ شدن آن خط به این معنا نیست که تخریب بیشتری صورت گیرد.

او در پاسخ به این پرسش که آیا خط پیشنهادی پژوهشگاه تخریبی را به دنبال دارد؟ گفت:‌ آن طرح در حال حاضر در شورای عالی شهرسازی و معماری است و به جرأت می‌گویم تخریبی به آن شکل به دنبال ندارد و شاید فقط چند پلاک مخروبه که در این مسیر قرار دارد. آنچه درباره تخریب بناهای ثبت شده و واجد ارزش گفته شده است، اصلا صحت ندارد.

امیری همچنین گفت: خطی که به آن اشاره می‌کنند، خط تخریب نیست. روی خط پیشنهاد شده از سوی پژوهشگاه یکسری بناها، شناسایی و تاکید شده که این بناها باید مرمت شوند؛ چه بناهایی که ثبت شده‌اند و چه بناهایی که ارزشمندند. اگر برخی آن خط را با خط تخریب اشتباه گرفته‌اند، باید بدانند که بحث متفاوتی مطرح است.

رییس پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری که وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، مواضع و نظر خود را درباره اجرای طرح توسعه حرم شاهچراغ در بافت تاریخی شیراز، به آن واگذار کرده است، تاکید کرد: پژوهشگاه به شکل رسمی نظر خود را به شورای عالی شهرسازی و معماری اعلام کرده است که با نظر مشاور طرح با رعایت مواردی که گفته شد، موافقیم.

امیری همچنین گفت: آنچه درباره حضور و فعالیت بولدوزرها در بافت شیراز گفته شده است، حداقل تا این لحظه که صحبت می‌کنیم هیچ اتفاق جدیدی یا تخریب جدیدی در بافت شیراز رخ نداده است.

امیری تاکید کرد: این طرح دو حرم را به یکدیگر متصل می‌کند، مشاور گزینه‌های مختلف را بررسی کرده است، ‌ما هم بررسی‌های خود را انجام داده‌ایم، آن طرح (مشاور) معقول‌ترین و مناسب‌ترین است، با توجه به این‌که در بستری شکل می‌گیرد که الان وجود دارد.

کمیسیون ماده ۵ در ۲۵ اردیبهشت‌ماه سال ۱۴۰۱، طرح «تفصیلی بافت پیرامون حرم شاهچراغ (ع)» را با امضای استاندار فارس، شهردار شیراز، مدیرکل راه و شهرسازی فارس، رییس سازمان جهاد کشاورزی فارس، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی فارس، رییس شورای اسلامی شهر شیراز، مصوب کرد که طبق مواد آن اجرای این طرح در محدوده ۵۷ هکتاری مورد تایید قرار گرفته است که طرح شبکه‌بندی معابر، سامان‌دهی ۸ امامزاده و مسیر ارتباطی بین آن‌ها با رویکرد حفظ وضعیت موجود، رعایت اصول پدافند غیرعامل و ایمنی از جمله موارد مصوب آن کمیسیون بود. بر این اساس مصوب شده مسیر زیارتی تعریف شده از مسجد طبالیون تا معبر موجود شمال حرم مطهر سید علاءالدین حسین، روانبخشی و ادامه یابد.

کمیسیون ماده ۵ همچنین اتصال حرمین در قالب یک میدان پیاده‌راه با هندسه مناسب محدوده پیشنهادی از شمال  به خط مشکی ترسیم شده روی نقشه و از شرق به  حرم حضرت سید علاءالدین حسین (ع) و از غرب به مسجد عتیق و مسجد طبالیون و از جنوب به ساختمان موجود مشهور به بین‌الحرمین  طبق طرح، تصویب کرده است.

در بند شش این مصوبه همچنین آمده است تمام آثار ثبت شده ملی و واجد ارزش واقع در این محدوده با کاربری متناسب حفظ شده و در صورت ایجاد تردید در ارزشمندی برخی از بناهای واجد ارزشِ اعلام شده، این موضوع در کمیته‌ای متشکل از نمایندگان استانداری به نمایندگی معاونت هماهنگی امور عمرانی و معاونت امور زائران و گردشگری، میراث فرهنگی و گردشگری، راه و شهرسازی، شورای اسلامی شهر، شهرداری شیراز و نمایندگان استان‌های مقدس مورد بررسی و بازنگری مجدد قرار گیرد.

همچنین مصوب شده که محدوده تدقیق شده (حدفاصل خط مشکی تا مجموعه بین‌الحرمین) ‌طراحی شهری میدان پیاده‌راه مناسب با لحاظ کردن مداخلات کالبدی متعارف همچون مرمت، حفاظت، نوسازی، بازسازی، تجدید بنا، تغییر عملکرد به فضای باز شهری تهیه و به تایید کمیسیون ماده ۵ استان برسد.

این مصوبه با توجه به اشاره‌ای که به خط پیشنهادی پژوهشگاه دارد، نگرانی‌ها را درباره تخریب بیشتر بافت تاریخی شیراز تشدید کرده که در نامه‌هایی به استاندار فارس و وزیر راه و شهرسازی انتقال داده شده است که استاندار فارس در واکنش به آن، تخریب تعدادی از خانه‌های ارزشمند بافت تاریخی شیراز را "شایعه" دانسته و پاسخ داده است: «هیچ تصمیمی برای افزودن فضا به حرم‌های مطهر احمدی و محمدی را نداریم و فقط یک قسمت کوچک در شرق حرم مطهر سید علاالدین حسین (ع) افزوده خواهد شد که در این فضا نیز ساختمانی وجود ندارد.»

سیدمحمدرضا رضازاده ـ استاندار اسبق فارس، مشاور تولیت حرم شاهچراغ و عضو هیأت امناء آستان‌های مقدس شیراز ـ نیز پس از آن‌که به نقش او در اجرای این طرح اشاره شده است، با انتشار توضیحاتی گفت: ۵۷ هکتار وسعت منطقه‌ای است محدود به خیابان‌هایی که حرم مطهر در آن واقع شده است و هرگز به معنای توسعه دادن صحن و شبستان و رواق در این وسعت نیست.

تخریب بافت تاریخی شیراز در چهار دهه مکرر صورت گرفته است:

۱-تخریب بافت تاریخی شمال مسجد نو با نابودی ده‌ها خانه و ساخت خیابان شهید دستغیب در دهه ۱۳۶۰

۲-تخریب حدود ۸۰ هزار متر مربع از بافت تاریخی در جنوب بارگاه شاه چراغ به نام بین‌الحرمین در اوایل دهه ۱۳۷۰ و تبدیل آن به پاساژها و هتل و ...

۳-تخریب ۳۵۰۰۰ متر مربع فضای پیرامون مدرسه خان (مدرسه ملاصدرا عالم بزرگ اسلامی) که تبدیل به پاساژ طلافروشی در حریم حفاظتی این مدرسه مهم کم‌نظیر تاریخی شده است.

۴-احداث خیابان ۹ دی در بافت تاریخی به بهانه ایجاد دسترسی به در غرب شاه چراغ و به بهای تخریب ده‌ها خانه تاریخی، در حالی که دسترسی از طریق خیابان و میدان موجود بود و  با ساخت شبستان روی میدان احمدی، راه دسترسی عمومی را بستند و مجموعه را با مشکل مواجه کردند.

۵-طرح ۵۷۰ هزار متری (بیش از نیم میلیون متر مربع) گسترش شاه چراغ (ع) با هدف تخریب بخش‌های بزرگی از بافت تاریخی و ایجاد صحن بزرگ ( به اندازه تقریبی ۶ زمین فوتبال)، قبرستان زیرزمینی و مراکز رفاهی، خرید و ... که  تاکنون بخش‌هایی از این محدوده تخریب شده است. اجرای این طرح تقریبا در نیمه‌های دهه ۹۰ متوقف شد، اما از سال ۱۴۰۰ بار دیگر به جریان افتاده است.

تخریب بافت تاریخی شیراز شروع نشده اما خطر جدی است

بافت تاریخی شیراز در معرض تخریب است. این را همه سال‌هاست که می‌دانند. تملک خانه‌های تاریخی توسط شهرداری شیراز نیز از ۱۰ سال پیش آغاز شده است. اما به گفته کارشناسان و شاهدان عینی هنوز هیچ تخریبی در بافت تاریخی شیراز صورت نگرفته. تملک خانه‌های تاریخی اما حکایت از خطر وقوع تخریب در آینده نزدیک دارد.

به گزارش فراز، در تخریب آثار باستانی و تاریخی همواره دو مقصر وجود دار؛ مردم و دولت. نه حکومت علاقه‌ای به حفظ بافت تاریخی دارد و نه مالکان خانه‌های تاریخی. در شیراز هم ماجرا کم و بیش همین است. البته هستند مالکانی که از خانه‌های تاریخی به شدت حفاظت می‌کنند و همینطور انجمن‌هایی که مجلس را مجبور به تصویب قانون حفاظت از بافت‌های تاریخی می‌کنند. اما با وجود تخریب‌هایی که در گذشته صورت گرفته و طرح بین الحرمین همچنان باید نگران و مراقب بافت تاریخی شیراز باشیم.

تخریب‌ها از ۶۰ سال پیش آغاز شد

بافت تاریخی شیراز طی مدت اخیر هنوز تخریب نشده اما به دلیل سهل‌انگاری مالکان از ۶۰ سال پیش دچار تخریب‌هایی شده است.

مسعود منیعاتی، رییس انجمن دوستداران میراث فرهنگی استان فارس به «فراز» گفت: هنوز هیچ تخریبی صورت نگرفته است. تخریب بافت تاریخی شیراز از ۶۰ سال پیش آغاز شده و همچنان هم ادامه دارد. تا سال ۹۸ قانونی مبنی بر حفاظت بافت‎های تاریخی ارزشمند نداشتیم. انجمن دوستداران میراث فرهنگی ۸ سال دوندگی کرد تا در نهایت قانون حفاظت از بافت‌های تاریخی در مجلس به تصویب رسید. بند دوم این قانون مربوط به حریم بافت تاریخی است و این پرسش مطرح است که چرا وزارت میراث فرهنگی به آن توجهی نمیکند.

او افزود: قانون تکمیلی نیست چراکه قانون مشخصی نبوده است. نوسازی‎ها از همان زمان آغاز شده و خانه‌های بزرگ به دلیل مهاجرت در دوران گذار و مدرنیته خالی از سکنه می‌شد. افراد کم بضاعت خانه‌ها را خریداری می‌کنند و به دلیل ضعف اقتصادی نگهداری مناسبی از خانه‌ها صورت نگرفته است. بخش زیادی از خانه‎های تاریخی از آن زمان تخریب شده است.

به گفته او از ۱۲ هزار پلاک خانه تاریخی، حدود هزار و ۴۰۰ پلاک آن باقی مانده است.

منیعاتی گفت: برخی از خانه‌ها نیز در دوران پهلوی دوم یا طی ۵۰ سال اخیر ساخته شده‌اند. برخی از خانه‌های ۷۰۰ متری اکنون تبدیل به ۹ خانه شده است. برخی از خانه‌های تاریخی به دلیل رسیدگی نشدن به حال خود رها شده‌اند. برخی از افراد متمول از کشور مهاجرت کرده یا از شیراز رفته‌اند و خانه‌ها را به حال خود رها کرده‌اند. در قسمت جنوب شرقی بافت تاریخی شیراز که متعلق به اواخر دوره قاجار است، شاهد تخریب‌هایی هستیم. محله درب شازده به دلیل فرسودگی ساختمان‌های آهنی در حال تخریب هستند. به طور خلاصه با یک بافت تاریخی بکر و دست نخورده مواجه نیستیم.

پیشنهادهای پژوهشگاه میراث فرهنگی

او افزود: ممکن است پژوهشگاه میراث فرهنگی تصمیماتی گرفته باشد که هنوز خبر آن منتشر نشده است. آقای دکتر معماریان که از تخریب‌ خانه‌های تاریخی گفته نیز بر اساس اطلاعات دیگران صحبت کرده است.

منیعاتی با اشاره به این‌که ۱۰ سال است شاهد تملک خانه‌های تاریخی شیراز هستیم، بیان کرد: به مالکان بیشتر خانه‌های تاریخی پیشنهاد تملک خانه داده شده. برخی فروخته اند و برخی خیر. حدس می‎زنم پژوهشگاه میراث فرهنگی پیشنهادهایی به اداره راه و شهرسازی شیراز داده است.

او با رد ناامنی بافت تاریخی شیراز گفت: من به همراه خانواده‌ام در این بافت زندگی می‌کنم و اگرچه معتادانی در آن رفت و آمد دارند اما ناامن‌تر از بقیه محله‌های شیراز نیست.

هنوز هیچ تخریبی صورت نگرفته

فعالان میراث فرهنگی که از نزدیک بافت تاریخی را بررسی کرده‌‎اند می‌گویند هنوز تخریبی صورت نگرفته است. البته این به آن معنا نیست که در آینده تخریبی رخ نخواهد داد. تملک خانه‌ها به معنای تخریب در آینده نزدیک است.

علی هاشمی، فعال میراث فرهنگی به «فراز» گفت: من از نزدیک بافت تاریخی شیراز را بررسی کردم و در حال حاضر هیچ تخریبی در این بافت صورت نگرفته است. یک فرد بومی اطلاعات غلط داده است.

او افزود: اخطار ۷۲ ساعته نیز شایعه بوده است. در تاریخ ۲۳ بهمن ۱۴۰۱ که من بافت تاریخی شیراز را از نزدیک بررسی کرده‌ام هیچ تخریبی صورت نگرفته است. برای چنین کاری ابتدا باید کارگاهی ایجاد شود، اگر قرار است تمام بافت تاریخی شیراز تخریب شود یک کارگاه نیاز دارد و حداقل ۱۰ الی ۱۵ روز طول می‎کشد تا چنین کارگاهی احداث شود.

هاشمی گفت: اکنون کارگاهی وجود ندارد. در فاز قبلی پروژه بین الحرمین که سال ۹۴ صورت گرفت، حتی یک بیل مکانیکی در داخل شهر پیدا نمی‌‎شد. تمامی تجهیزات را برای تخریب به کار گرفته بودند. بافت تاریخی شیراز به گونه‌‎ای است که حتی دوچرخه نیز به دشواری وارد بافت تاریخی می‎‌شود. به لحاظ فیزیولوژیکی امکان پذیر نیست که هرازگاهی برخی خانه‌ها را تخریب کنند.

هویت ملی و دینی باید در کنار یکدیگر باشند

کارشناسان میراث فرهنگی معتقدند اماکن مذهبی در بافت تاریخی زیباتر و ارزشمندتر هستند و نباید هویت ملی و دینی در مقابل یکدیگر قرار بگیرند.

علیرضا افشاری، فعال میراث فرهنگی به «فراز» گفت: ماجرایی مانند اتفاقی که برای بافت تاریخی شیراز رخ داده، سال‌هاست در حال وقوع است. از طرفی سالیان طولانی است که ما معترض شده‌ایم به تخریب بافت تاریخی در مناطق مختلف کشور. امیدوار بودیم در این سال‌ها فرهنگ پاسداری از مواریث کهن‌مان، که اتفاقا در بسیاری جاها با دین گره خورده است و یادگارهای دینی به شمار می‌روند، گسترش یافته باشد اما انگار همچون نبود فرهنگ محیط زیستی در مسوولان در این مورد هم در همچنان بر همان پاشنه‌ی قدیم می‌چرخد.

او افزود: همه دوستداران تاریخ و فرهنگ ایران و افرادی که به تاریخ و آثار تاریخی و هویت باستانی کشور علاقمندند همواره خواهان این بودند که هویت ایرانی در مواجهه با توسعه ناپایدار ویژگی‎های خود را حفظ کند تا اگر ما به دیدن شهرهای مان می‌رویم هویت هر منطقه و شهری را متوجه شویم. اما روز به روز شهرهای‌مان - بر خلاف همه‌ی شعارهای غرب ستیزانه - بیشتر شبیه بخش‌هایی خاص از شهرهای مدرن می‌شوند و هویت خود را از دست می‌دهند، در حالی که در بسیاری دیگر از شهرهای جهان، حتی در کشورهای همسایه، سعی می‌شود ویژگی‌های محلی برجسته شوند.

دبیر دیده‌بان یادگارهای فرهنگی و طبیعی ایران ادامه داد: به نظر می‌رسید دولت‎مردان نیز طی سال‌‎های گذشته متوجه شده باشند که با تاکید بر روی هویت دینی، اگر به هویت ملی بی‎‌توجهی کنند، تاثیر عکس می‌‎گذارد. آثار آن‎ را نیز در رویدادهای ماه‌‎های اخیر مشاهده کردیم. با این‎همه عجیب است که همچنان عده‎ای پافشاری می‎کنند بر روی تخریب بافت تاریخی شیراز.

افشاری گفت: کارکرد تخریب بافت تاریخی شیراز و اجرای طرح حرم تا حرم مواجهه با مردم ایران است. در این طرح تنها شاهد چیرگی یک بینش هستیم که حتی به سنت‌های دینی هم بی‌توجه است و به نظر می‎رسد یک گروه اقلیت فقط در پی منافع مالی هستند. چراکه بهتر است یک امامزاده در بافت تاریخی و سنتی واقع شده باشد تا اطرافش به گورستان و مرکز خرید تبدیل شود.

او تاکید کرد: حتی با منطق دینی می‌بایست بافت تاریخی نه تنها حفاظت شود بلکه احیا و مرمت و قابل زیست شود.