نتایج مطالعات انجام شده در دانشگاه شیراز مشخصا نشان می‌دهد که در اثر فرونشست زمین در مرودشت، یک شکاف نیم‌متر تا ۷۰ سانتیمتری در منطقه تاریخی نقش رستم به وجود آمده است.
در گفت‌وگویی که جهان‌صنعت با سرپرست معاونت میراث فرهنگی استان فارس داشته، وی بروز شکاف در «نقش رستم» را تایید کرده و علت را برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی توسط کشاورزان عنوان کرده است.
از سوی دیگر براساس اطلاعاتی که یکی از اعضای هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در اختیار ما قرار داده، بروز فرونشست و شکاف در اطراف محوطه‌های تاریخی مرودشت باعث می‌شود به مرور زمان آب ناشی از بارندگی‌ها وارد شکاف‌ها شده و با شکل‌گیری فرسایش تونلی در نهایت «نقش رستم» و شاید حتی «تخت جمشید» دچار فروریزش شوند.
وضعیت نگران‌کننده فرونشست در مرودشت
«نقش رستم» محوطه‌ای تاریخی در کوه‌های استان فارس است و تعدادی از شاخص‌ترین بناها، آرامگاه‌ها، نقش‌برجسته‌ها و کتیبه‌های ایران باستان در آن قرار گرفته‌اند.
براساس نتایج مطالعات تخصصی که طی سال‌های ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۳ انجام شده مشخص شد که در حدود ۱۵ سال اخیر، دشت مرودشت درگیر فرونشست زمین شده و وسعت و سرعت فرونشست زمین در این دشت نیز پیشرفت قابل توجهی داشته است.
شکاف‌هایی در نقش رستم به وجود آمده که برخی از آنها حدود نیم متر بوده و وجود آنها خطر فروریزش را بیش از هر زمان دیگر می‌کند.
محمد‌تقی قلعه‌نویی- سرپرست معاونت میراث فرهنگی استان فارس- درخصوص وضعیت فرونشست در «نقش رستم» و «تخت جمشید» گفت: بر اثر برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی توسط کشاورزان در چند سال گذشته شاهد فرونشست‌هایی در تخت جمشید و نقش رستم هستیم.
وی درخصوص شکاف ایجاد شده در نقش رستم گفت: شکافی که ایجاد شده و ترکی که مجموعه نقش رستم برداشته است حاصل برداشت‌های بی‌رویه آب‌های زیرزمینی توسط کشاورزان است.
در همین زمینه مکاتباتی با اداره استانداری مرودشت داشتیم و جلساتی را برگزار کردیم و خواستار این شدیم که دیگر در این محدوده (برای برداشت آب و کشاورزی) مجوز صادر نشود؛ اگر هم مجوزی صادر شود اداره استانداری باید (در خصوص آن) پاسخگو باشد.
سرپرست معاونت میراث فرهنگی استان فارس درخصوص اقداماتی که برای حل مشکل در کوتاه‌مدت در نظر گرفته شده است، گفت: به صورت سطحی اقداماتی کرده‌ایم و در محل فرونشست‌ها خاک ریخته‌ایم، اما مشکل از سطوح پایین است و در آینده نه چندان دور باز هم این خاک پایین می‌رود و (شکاف) خودش را نشان خواهد داد.
علل بروز فرونشست در مرودشت
دکتر علی بیت‌اللهی- عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی- درخصوص علل بروز فرونشست زمین در اطراف «نقش رستم» و «تخت جمشید» گفت: درخصوص فرونشست زمین در محدوده حواشی دشت مرودشت که دربرگیرنده دو مورد از مهمترین آثار تاریخی ثبت شده ایران یعنی تخت جمشید و نقش رستم است دو بار ارزیابی میدانی داشته‌ایم. در هر دوبار متاسفانه مشاهده کردیم که هم در محوطه «تخت جمشید» و هم در پای «نقش رستم» شکاف‌های فرونشستی وجود دارد که آنها را ثبت کردیم و گزارش دادیم.
وی درخصوص علل بروز فرونشست در این دو محوطه تاریخی مهم ایران گفت: علت اصلی پدیده فرونشست زمین به ویژه در منطقه مرودشت در استان فارس افت سطح آب زیرزمینی است که گاه در برخی موارد ظرف ۴۰ تا ۵۰ سال اخیر چیزی حدود ۱۰۰ متر سطح آب پایین رفته است. زمانی که فضای خللی و فرجی بین دانه‌های آبرفت در زیر سطح زمین با آب پر شده باشد، این لایه‌ها در مقابل فشار و وزن نیروی لایه‌های فوقانی مقاوم هستند؛ درست مثل توپی که داخلش با آب پر شده باشد و در مقابل فشار کم‌تر تغییر شکل داده و مقاومت دارد.
بیت‌اللهی ادامه داد: این مقاومت را در واقع با مفهوم «فشار حفره‌ای» در حوزه‌های تخصصی مطرح می‌کنند و عملکردی عکس بردار نیروی وزن دارد و باعث می‌شود که مواد فشرده نشوند. وقتی آبی که در قالب دانه‌های آبرفت در لایه‌های زیرین خاک است کم‌کم پایین می‌رود، در واقع نیروی تراکم موجود در برابر لایه‌ها برداشته می‌شود. برای تجسم بهتر این طور در نظر بگیرید که وقتی یک میوه‌ای آبش را از دست می‌دهد اندک‌اندک کم‌حجم می‌شود و حالت چروکیده پیدا می‌کند. حالا در نظر بگیرید (در مرودشت) این آب به طور قابل ملاحظه‌ای در طول زمان افت کرده است. وقتی صحبت از ۱۰۰ متر پایین رفتن آب زیرزمینی مطرح است، در واقع لایه‌هایی به ضخامت ۱۰۰ متر که در گذشته آب داشته‌اند بین‌شان فضای خالی شکل گرفته و چون فشار لایه‌های فوقانی نیز بسیار زیاد است به تدریج تراکم ایجاد می‌شود و سطح زمین در نتیجه این تراکم پایین و پایین‌تر می‌آید. این مکانیسم به عنوان فرونشست زمین نام‌گذاری شده است.
وی در توضیح اثرات فرونشست زمین گفت: اثرات فرونشست زمین وقتی از یک حد معین بالاتر می‌رود موجب انحنا در خط زمین و شکاف در سطح زمین می‌شود. حال اگر روی چنین پهنه‌هایی بناهایی وجود داشته باشد تحت تاثیر قرار می‌گیرند. این تاثیرات به صورت ترک خوردن بنا و حتی فرو ریزش بناها خودش را نشان خواهد داد.
وی گفت: متاسفانه در مناطق کشاورزی، در دشت‌ها و اقصی نقاط کشور شاهد بروز و ظهور پدیده فرونشست هستیم. در استان‌های کرمان، خراسان رضوی، اصفهان، تهران و به طور کلی در تمامی استان‌های کشور و حتی در استان‌های پرآبی مثل گلستان و در اردبیل که مردم تصور می‌کنند مناطق پرآبی هستند پدیده فرونشست زمین به وجود آمده است.
بمب ساعتی در زیر آثار تاریخی
بی‌توجهی به پدیده فرونشست و پیامدهای جانبی آن در منطقه‌ای همچون مرودشت، می‌تواند در نهایت منجر به فروریزش آثار تاریخی شاخص کشور شود. در‌واقع وقوع فرونشست در اطراف آثار تاریخی حکم بمبی ساعتی را داشته که فعال شده و هر لحظه ممکن است منفجر شود.
بیت‌اللهی عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی درخصوص تاثیرات پدیده فرونشست بر اماکن تاریخی گفت: اهمیت پدیده فرونشست به ویژه در اماکن تاریخی و فرهنگی بسیار بالاست. توجه داشته باشید که این اماکن را نمی‌توان نوسازی یا مقاوم‌سازی کرده یا پس از بروز حادثه آنها را به شکل اول درآورد. در واقع ارزش این آثار در قدمت آنها بوده و حفظ سلامت آنان و حفاظت از آنها باید مورد توجه قرار گیرد.
بیت‌اللهی درخصوص علل انجام نگرفتن اقدام موثر برای کنترل و مهار فرونشست در اماکن و محوطه‌های تاریخی گفت: متاسفانه وجود نداشتن نظام مدیریتی برداشت و مصرف آب در جوار چندین سایت فرهنگی و تاریخی کشور و در استان‌هایی مثل فارس، اصفهان، یزد و گلستان، آثار تاریخی را تحت تاثیر قرار داده است. وی ادامه داد: یکی از مشهود‌ترین آثار فرونشست زمین در پای نقش رستم است که موجب ایجاد شکاف‌هایی در سطح زمین شده.
باید توجه داشت که به مرور زمان آب ناشی از بارندگی‌های موضعی و سیلابی داخل این شکاف‌ها فرو رفته و در زیر زمین موجب پدیده‌ای به نام «فرسایش تونلی» می‌شود. یعنی همین آب سطحی که وارد شکاف‌ها می‌شود در زیر زمین حفره‌هایی را شکل داده و حفره‌های قبلی را فراخ‌تر و بزرگ‌تر کرده و زیر بناها را خالی می‌کند. با ادامه این روند به ناگاه فروریزش اتفاق می‌افتد.
بیت‌اللهی خاطرنشان کرد: نظیر این فروریزش‌ها را در استان‌های فارس، همدان، سمنان و شهرهای اشتهارد و ورامین نیز شاهد بوده‌ایم. با وجود این باید توجه داشت که در مرودشت به دلیل وجود آثار تاریخی مساله حساس‌تر بوده و موضوع شایان توجه بیشتر است.
اقداماتی را می‌توان برای کنترل این وضعیت و خطر انجام داد اما متاسفانه تاکنون شاهد برنامه مدون و روشنی برای صیانت از بناهای تاریخی و ارزشمند در برابر فرونشست نبوده‌ایم.
نادر نینوایی
- 13
- 3
