مدیر کل میراث فرهنگی ایلام در گفت‌وگو با «شهروند»: با ترک خوردن دیوارهای ٩ بنای تاریخی و ریزش بنایی در شهر سیمره خسارت زلزله ٥٠٠ میلیون تومان تخمین زده شد معاون میراث فرهنگی استان کرمانشاه در گفت‌وگو با «شهروند»: دیوار شرقی کاروانسرای شاه‌عباسی فروریخت
زلزله ازگله دامن ١٥ اثر تاریخی را گرفت: شهر تاریخی سیمره، قلعه ساسانی یزدگرد، عمارت خسرو و چهارقاپی، قلعه زیج منیژه، کاروانسرای شاه‌عباسی، مسجد عبدالله بن عمر، کاخ فلاحتی، قلعه والی، قلعه کنجان چم، قلعه میرغلام هاشمی، قلعه پور اشرف، موزه باستان‌شناسی دره‌شهر، کوشک قیصر، قلعه شاخ. یکشنبه‌شب وقتی خانه‌های روستایی آوار می‌شد و آجر به آجر ساختمان‌های شهر زمین را فرش می‌کرد، تاریخ هم در امان نبود و ١٥ بنا و اثر تاریخی در کرمانشاه و ایلام خسارت دیدند: از سر پل ذهاب در کرمانشاه که هشتمین شهر تاریخی دنیا شناخته می‌شود تا سیمره در ایلام که بهشت محوطه‌های باستانی ایران است.
رئیس مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی چندی پیش گفته بود که ایران به‌طور میانگین هر ۱۰سال یک زلزله هفت ریشتری را تجربه کرده که بناهای تاریخی حتی توانایی مقاومت در برابر قدرت کمتر از آن را هم ندارند. اتفاقِ ٧,٣ ریشتری سرانجام افتاد و خسارت جانی و مالی بسیار بر جا گذاشت و مثل همیشه تاریخ از یاد رفت؛ تاریخی که هویت و سرمایه است و پناهی ندارد. زلزله به تاریخ ایلام ٥٠٠میلیون تومان خسارت زد و به کرمانشاه که بیشتر درگیر این حادثه شده، معلوم نیست چقدر.
٦ اثر تاریخی کرمانشاه آسیب دید
پس از زلزله یکشنبه‌شب، ٦ اثر تاریخی کرمانشاه که به کانون زلزله بسیار نزدیک بود، در شهرهای قصرشیرین، سرپل ذهاب و دالاهو آسیب دیدند. روز گذشته اگرچه مدیرکل میراث فرهنگی استان خبر داد که سرکشی‌ها به سایر آثار تاریخی برای تخمین‌درصد آسیب‌ها آغاز شده اما وضع در ایلام چنان بود که پیگیری‌ها برای تخمین خسارت به آثار تاریخی به سرانجام نرسید. این‌طور که روابط‌عمومی اداره میراث فرهنگی استان کرمانشاه به «شهروند» اعلام کرد، مسئولان میراث فرهنگی این سه شهر درگیر خانه‌های تخریب‌شده و اقوام زیر آوارمانده بودند و توان پاسخگویی نداشتند.
ظهر دیروز اکبر رضایی، معاون میراث فرهنگی استان کرمانشاه که به همراه گروهی از مسئولان میراث فرهنگی استان راهی محوطه‌های تاریخی آسیب‌دیده شهرستان‌های قصر شیرین، سرپل ذهاب و دالاهو شده بود، درحال بازدید از کاروانسرای شاه‌عباسی به «شهروند» گفت: «دیوار شرقی این بنای تاریخی فروریخته است. بررسی ابعاد حادثه در ٦ بنای آسیب‌دیده تا غروب دوشنبه ادامه دارد و پیش از آن نمی‌توان درباره خسارت‌ها نظر دقیقی داد. بعد از این راهی قلعه یزدگرد هستیم و سپس مسجد عبدالله بن عمر را بازدید خواهیم کرد که احتمال آسیب به آن وجود دارد.»
این‌طور که جلیل بالایی، مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کرمانشاه دیروز خبر داد، زمین‌لرزه اخیر، به کاروانسرای شاه‌عباسی، عمارت‌های خسرو و چهارقاپی در قصر شیرین، قلعه یزدگرد در شهرستان دالاهو و زیج منیژه در سرپل ذهاب آسیب وارد کرده است؛ آسیبی که البته هنوز میزان خسارت آن تخمین زده نشده است.
در این میان اگرچه به گفته او اثر جهانی بیستون و طاق بستان هیچ آسیبی از زلزله ندیدند، اما بناهای آسیب‌دیده، تاریخی پشت سر دارند:
کاروانسرای شاه‌عباسی از نخستین بناهایی بود که ساعاتی پس از زلزله، تصاویری از آوار آن منتشر شد. این بنای صفوی بازمانده‌ای از تاریخ صفویان است که در محوطه تاریخی، فرهنگی بیستون قرار گرفته و از سال ١٣٥٣ شماره ثبت ملی دارد.
عمارت خسرو همان کاخی است که روایت است خسرو پرویز برای همسرش «شیرین» ساخته. قصر شیرین در میان نخلستان‌ها به دلیل وجود همین کاخ چنین نامی به خود گرفته است. بازمانده‌های این کاخ بارها مورد حفاری‌های غیرقانونی قرار گرفته و حالا زلزله به آن آسیب زده است.
چهارقاپی قصرشیرین، بنایی چهارطاقی بازمانده از دوره ساسانی است. این اثر در شهر قصرشیرین، در سال ٧٩ در فهرست آثار ملی ثبت شده است.
قلعه یزدگرد بر بلندای کوه دالاهو، بنایی بازمانده از عصر ساسانیان است که مرموز و شگفت‌انگیز توصیف می‌شود. این قلعه به یزدگرد سوم آخرین پادشاه ساسانی منسوب است و می‌گویند در زمان حمله اعراب به ایران مأمن او و دخترش بوده.
زیج منیژه پاتاق قلعه‌ای ساسانی با طاق‌های گهواره‌ای است؛ قلعه‌ای که روزگاری ٣٠ حجره داشت و حالا دو حجره سالم از آن باقی مانده و پس از زلزله پیدا نیست چه بلایی بر سرش آمده باشد. این قلعه در سال ٨٤ ثبت ملی شد.
*مسجد عبدالله بن عمر، از مسجدهای تاریخی دالاهو است که از قلوه‌سنگ و ملات ساخته شده. این مسجد از بناهای قبل از اسلام است که در روزگار اسلامی به مسجد تبدیل شده است.
زلزله به ٩ بنای تاریخی ایلام خسارت زد
«کاخ فلاحتی در شهر ایلام، قلعه والی کهره در کردوال، قلعه کنجان چم در شهرستان مهران، قلعه میرغلام هاشمی در دره‌شهر، قلعه پور اشرف دره‌شهر، موزه باستان‌شناسی دره‌شهر، کوشک قیصر در شهرستان ملک‌شاهی، قلعه شاخ در زرین‌آباد دهلران.» این هشت بنای تاریخی که عبدالمالک شنبه‌زاده، مدیرکل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری ایلام از آنها نام می‌برد، از این زمین‌لرزه ١٥ تا ٢٠درصد خسارت دیدند.
او درباره جزییات خسارت زلزله به این بناها به «شهروند» توضیح می‌دهد: «این هشت بنا با درصد‌های مختلف دچار ترک خوردگی‌های مختلف در دیوارهای اصلی شده‌اند. همچنین بعضی طاق‌های ضربی و گهواره‌ای این بناها آسیب دیده و ترک خورده اما این‌طور نیست که بگوییم این بناها آوار شده‌اند.»
فقط اینها نیست، گچ‌بری‌های شهر تاریخی سیمره هم دچار ترک‌خوردگی شده‌اند: «تعدادی از گچ‌بری‌های شهر تاریخی سیمره به‌ویژه در بنای موسوم به مسجد، مقداری از این گچ‌بری‌ها ریخته و بعضا ترک خورده است.»
او میزان آسیب به موزه باستان‌شناسی سیمره را این‌طور شرح می‌دهد: «دیوار موزه باستان‌شناسی دره‌شهر ترک خورده است. درحالی‌که هر سال این موزه و بناهای تاریخی شهر را سامان می‌دهیم، هر چند وقت یک‌بار حادثه‌ای به این شکل خسارت مضاعفی به این موزه وارد می‌کند. سال گذشته سیل و سال ٩٤ زلزله دیگری به این موزه آسیب زد. این درحالی است که خود موزه هم وضع خوبی ندارد و حوادث طبیعی هم مزید بر علت شده است.» شنبه‌زاده اینها را می‌گوید اما اضافه می‌کند: «آثار تاریخی این موزه آسیب خاصی ندیده‌اند.»
مدیرکل میراث فرهنگی ایلام خسارت وارد شده به آثار تاریخی استان را ٥٠٠میلیون تومان تخمین می‌زند و می‌گوید: «اگر اعتبار جبران این خسارت را بدهند، دو ماه و نیم تا سه ماه مرمت بناها و آثار زمان می‌برد.»
ساختمان اداره میراث فرهنگی شهرستان چرداول هم آسیب جدی دیده است؛ شیشه‌های پنجره‌ها شکسته و ریخته و دیوارها ترک‌های عمیق برداشته است: «وضع چنان است که کسی نباید وارد اداره بشود. اداره میراث فرهنگی چرداول فعلا غیرفعال است چون ریزش ساختمان با یک پس‌لرزه قوی دور از ذهن نیست.» او ادامه می‌دهد: «خوشبختانه ویترین‌ها و آثار درون این موزه هیچ آسیبی ندیده‌اند و مسئولان موزه با بررسی شرایط موجود، اقدامات اولیه را برای حفاظت و نگهداری از آثار انجام داده‌اند.» به گفته او آثار تاریخی استان ایلام که در نزدیکی استان کرمانشاه هستند، آسیب بیشتری دیده‌اند.
میراث بدون مدیریت بحران
حتی در زمان بحران هم کمتر به فکر آثار تاریخی می‌افتیم، چه رسد به آن‌که از پیش برای حوادثی این‌چنینی آماده باشیم و بناهای تاریخی کشور که اغلب با خشت و گل ساخته شده‌اند را مقاوم کنیم. این مسأله‌ای است که به گفته کارشناسان شهرسازی در استانداردها و آیین‌نامه‌ها هم لحاظ نشده است. ميراث فرهنگي غيرقابل جايگزين و بي‌بازگشت است؛ چنان‌که نبودش حیات و هویت انسان‌ها را تهدید می‌کند و از دست رفتنش یعنی یک بحران ملی.
چرا میراث فرهنگی مدیریت بحران ندارد؟ چرا تنها در زمان بحران به فکر برآورد خسارت می‌افتیم؟
پاسخ شنبه‌زاده این است: «این نخستین‌بار نیست که حادثه‌ای طبیعی میراث فرهنگی ما را تهدید می‌کند. دو‌سال پیش سیل شدیدی در ایلام رخ داد که بسیار بی‌سابقه بود. در چند‌سال اخیر، ایلام یک‌سال در میان سیل و زلزله شدید را تجربه کرده است، همان زمان هم به‌طور جدی لزوم مدیریت بحران برای میراث فرهنگی را گوشزد کردیم. شهرهای دیگر هم به همین طریق.»
او اینها را می‌گوید و اضافه می‌کند: «کمیته بحران در سطح کشور فعال است و ابعاد مختلف مسائل را پیگیری و سریعا رسیدگی می‌کند، اما جای خالی میراث فرهنگی در این میان بشدت احساس می‌شود. با توجه به این‌که بحث داشته‌ها و سرمایه‌های ملی و تاریخی ما مطرح است، اگر میراث فرهنگی هم در کمیته بحران حضور داشته باشد، در برابر خطرات مقاومت بهتری می‌کنیم، میزان آسیب‌پذیری‌مان را درک می‌کنیم، میزان خسارت را به درستی تخمین می‌زنیم و سریع‌تر درصدد جبران آن برمی‌آییم. جدای از این مسأله همین حالا هم در استانداری‌ها و سازمان میراث فرهنگی بودجه مشخصی برای این مواقع در نظر گرفته نشده تا دست‌کم کارشناسان فنی بدانند بودجه‌ای اگر برای مرمت و احیا هست، با چه ترتیبی صرف آثار کنند.»
به‌گفته مدیرکل میراث فرهنگی استان ایلام درحالی‌که امکان انتظار برای رسیدن اعتبار نیست، بنا شده از اعتبارهای امانی و سپس اعتبارهای پیمانی اداره کل استفاده شود تا اعتبار مورد نظر را تأمین کنند.
زلزله ازگله و خسارات ناشی از آن درحالی است که سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری هنوز پایگاه مدیریت بحران ندارد. همین چند هفته پیش در خبرها گفته شد که قرار است چنین کمیته‌ای تشکیل شود و پایگاه مدیریت بحران در پژوهشگاه میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری قرار بگیرد تا به‌عنوان اتاق فکر تشکیلات مدیریت بحران سازمان میراث فرهنگی نقشه راهی تدوین کند و کم‌کم به جایی برسد. تا اجرایی شدن این تصمیم که فعلا در حد جلسه و همایش پیش رفته است، معلوم نیست چند زلزله ایران را می‌لرزاند.
مهتاب جودکی
- 18
- 3
