جای جشن‌های جهانی نوروز در ایران خالی است

نوروز یکی از کهن‌ترین جشن‌های به جا مانده از دوران ایران باستان است که هنوز در بسیاری از مناطق مختلف فلات ایران با شکوه خاصی برگزار می‌شود.

جشن‌ها و آیین‌های نوروزی در کشورهای همسایه  تشابهات زیادی با یکدیگر و تمامی آنها ریشه در خاستگاه و حوزه انتشار خود در ایران دارند؛ با این حال نمادها و معانی آیین‌ها و جشن‌های نوروز هنوز در خود ایران هم به خوبی در میان مردم شناخته شده نیست. از طرفی با آن‌که بسیاری نوروز را یک فرصت و ظرفیت بزرگ تاریخی و دربردارنده ثمره‌های اقتصادی، سیاسی و اجتماعی فراوانی برای ایران و سایر کشورها می‌دانند اما تا به امروز آنچنان که باید و شاید از این ظرفیت بهره‌برداری به عمل نیامده است.

در این زمینه سراغ «بهمن نامور مطلق» مدیر گروه فرهنگ و هنر کمیسیون ملی یونسکو و اسطوره شناس و نویسنده کتاب «درآمدی بر اسطوره شناسی» رفتیم و نظرات او را پیرامون جشن نوروز، معانی و نماد‌های نوروزی و همچنین ظرفیت‌های به فعل نیامده این آیین جویا شدیم.

اگر موافقید گفت‌و‌گوی خود را از ویژگی‌های نوروز آغاز کنیم. دلیل توجه جهانیان به این عید باستانی در کدام ویژگی این آیین نهفته است؟

نوروز یک ابتکار خاص و بدیع از سوی فرهنگ ایرانی بوده؛ به این شکل که فقط در کشورهای برگزارکننده نوروز مثل ایران، روز اول سال و جشن سال نو را در اول بهار قرار دادند. این موضوع در حقیقت نشان دهنده اندیشه ناب و خردمندانه و ذوق سلیم نیاکان ما بوده که نوروز با تحول طبیعت و شکوفایی و نوزایی همراه شده و جشن سال نو با روز تولد دوباره طبیعت همزمان است.

در حقیقت نیاکان ما دیدند در ابتدای بهار، اتفاق خوب وخوشایندی در طبیعت رخ می‌دهد و آن بیداری و زنده شدن طبیعت است و سعی کردند این حال خوش طبیعت را به اجتماع انسانی منتقل کنند. این موضوع در فرهنگ‌های دیگر به ندرت دیده می‌شود و بارزترین شکل جشن نو شدن طبیعت در نوروز تجلی یافته است. بر این اساس این ابتکار بی‌نظیر نیاکان که همراه با امید و دوستی و شادمانی است مورد توجه یونسکو قرار گرفت و طی درخواستی که به یونسکو داده شد نوروز به ثبت جهانی رسید و هم‌اکنون ۱۲ کشور ایران، آذربایجان، ترکیه، عراق، قزاقستان،قرقیزستان، ازبکستان، تاجیکستان، افغانستان، پاکستان، هند و ترکمنستان در پرونده ثبت جهانی نوروز عضو شده‌اند و چند کشور دیگر هم خواهان الحاق به کشور‌های نوروزی هستند.

نوروز حاوی چه پیام‌هایی است و چه دستاوردهایی برای ما و سایر کشور‌های نوروزی دارد؟

نوروز با خود پیام بسیار عمیقی به نام امید، صلح، نوزایی، شکوفایی و تعامل و دوستی دارد. اگر ما بتوانیم آن را که یکی از مهمترین میراث نیاکان ما است خوب درک کنیم و با داشتن نظریه و راه و روش در بین کشور‌های نوروزی توسعه دهیم مطمئناً نوروز یکی از بزرگترین فرصت‌هایی است که نیاکان مان برای ما به یادگار گذاشته‌اند.

نوروز یک پروژه است همان‌طور که چینی‌ها پروژه‌ای بزرگ به نام راه ابریشم دارند ما هم می‌توانیم در این زمینه سرمایه‌گذاری کنیم و مطمئناً آورده‌های فرهنگی و اقتصادی فراوانی برای ما به همراه خواهد داشت. یعنی کشورهای نوروزی می‌توانند از این فرصت و ظرفیت بزرگ استفاده بسیار خوبی کنند و از طریق این فرصت روابط خود را با یکدیگر مستحکم‌تر ساخته و روابط تجاری و اقتصادی خود را گسترش دهند.

آنها می‌توانند ضمن آن‌که از این طریق هویت خود را حفظ و صیانت می‌کنند روابط فرهنگی خود را نیز با هم تقویت کنند و مبادلات اقتصادی را ارتقا بخشند و از نظر سیاسی ارتباط بهتری با هم برقرار کنند.

الان چین از راه ابریشم یا هند از راه ادویه منافع زیادی کسب می‌کنند. چین توانسته در کشورهای مرتبط با راه ابریشم نفوذ کند و روابط سیاسی و اقتصادی خود را با این کشورها تقویت  و تعاملات، دیپلماسی و روابط سیاسی خود را نیز از این طریق تقویت کند. ما هم می‌توانیم از ظرفیت نوروز برای این کار استفاده کنیم.

همان‌طور که نیاکان چینی‌ها فرصتی به نام راه ابریشم برای آنها ایجاد کردند، نوروز هم چنین فرصتی را برای ما فراهم کرده است. البته ما در شکل‌گیری راه ابریشم هم نقش کلیدی بر عهده داشتیم اما در رابطه با نوروز، ایران مهمترین نقش را داشته و این فرصت بی‌نظیری است برای انجام کارهای فراوان به شرط آن‌که این فرصت را درک کنیم و مسئولان بدانند که نوروز چه پدیده استثنایی می‌تواند برای ما باشد.

با توجه به آن‌که کشور‌های زیادی در پرونده ثبت یونسکو عضویت دارند، آیا مرکزیت ایران در جشن نوروز پذیرفته شده است؟

همه ایران را به عنوان کانون نوروز می‌شناسند و قبول دارند. واژه نوروز ایرانی است و تفکر و خیال نوروز از ایران برخاسته و در نقاط دیگر انتشار یافته است. خوشبختانه در این مسأله هیچ کس شک و تردیدی ندارد. اصلاً ما به دنبال این که نوروز صرفاً به نام ایران ثبت شود نیستیم و اصلاً نیازی هم نیست. این‌که نوروز موضوعی محدود به نقطه‌ای خاص نیست موجب شده کشورهای زیادی نوروزی شوند. از طرفی این‌که خاستگاه نوروز ایران است به قدری عیان است که نیازی به ثبت ندارد.

درست مثل جاده ابریشم که کسی نمی‌تواند بگوید از چین آغاز نشده است. همه دنیا می‌دانند کانون نوروز،نیز ایران بوده و از کشورمان  به سراسر دنیا منتشر شده چراکه این موضوع یک واقعیت تاریخی است. البته ما هم به دنبال این نیستیم چراکه اگر خیلی بر این موضوع تأکید شود عامل وحدت و همبستگی و دوستی که ما دنبال آن هستیم را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

به عنوان یک محقق و اسطوره شناس چه تفسیری از نماد‌های نوروزی دارید؟

تک تک آیین‌های نوروز معنی دارند که خیلی از آنها هنوز کشف نشده اند؛ از چهارشنبه سوری گرفته تا رفتن به قبور درگذشتگان در پنجشنبه آخر سال تا سال تحویل و چیدن سفره هفت سین و تک تک روز‌های نوروز و دست آخر سیزده به در. هر یک از این آیین‌ها پیام‌های نمادینی با خود دارند و می‌توانند حال یک کشور را تغییر داده و خوب کنند.

به شرط آن‌که این معانی و پیام‌ها را ابتدا بشناسیم.

در هر یک از آیین‌های نوروزی رمز و رموزی نهفته و بی‌خود نیست که می‌گوییم نوروز به اسطوره‌هایی مثل سیاوش و جمشید مربوط می‌شود. سیاوش نماد نوزایی در طبیعت نزد ایرانیان بوده و همان‌طور در تمدن‌های بین النهرین یا یونان باستان  یا کشور لبنان نمادها و اسطوره‌هایی برای نوزایی وجود داشته است. جمشید کسی بوده که دیوها را در روز آخر زمستان شکست می‌دهد و روز اول نوروز و بهار به مناسبت پیروزی بر دیوها جشن گرفته می‌شود و تخت او را به آسمان بالا می‌برند.

این‌ها نماد است و دربرگیرنده مفاهیم عمیق مثل غلبه خوبی بر بدی، گرمی بر سردی، سپیدی بر سیاهی، خیر بر شر. یعنی ما در روز اول بهار و نوروز یک تحول بزرگ را شاهد هستیم. در کل هر یک از آیین‌های نوروزی دارای نکات ظریف و نمادینی هستند و رمز‌های بسیاری در آنها نهفته که اگر کشف شوند نوروز معنای خود را پیدا می‌کند.

 این رمز و رموز و این نمادها تا چه حد معرفی شده است؟

مردم ما فکر می‌کنند نوروز یعنی تعطیلات در حالی که نوروز اصلاً این گونه نیست. این یک بی‌انصافی بزرگ نسبت به نوروز در کشور ما و فرهنگ ماست که ایام نوروز برای تعطیلات به کشور‌های دیگر می‌رویم در حالی که ایران قبله گاه و کعبه نوروز است و برای جشن نوروز باید از سراسر دنیا به ایران بیایند ولی به دلیل این‌که این مفاهیم شناخته نشده و صدا و سیما و رسانه‌ها به خوبی به آنها نپرداختند شاهد هستیم که همه نوروز را در وهله اول تعطیلات می‌دانند.

نوروز یعنی تحول، خودسازی و ایجاد ارتباط با دیگری. نوروز یعنی صلح، تعامل با دیگران، احترام به بزرگتر و احترام به رفتگان. نوروز یعنی خانه تکانی یعنی همان‌طور که طبیعت در بهار خانه تکانی می‌کند و نو می‌شود خانه ما هم باید نو شود. در بهار و نوروز صرفاً طبیعت نیست که باید نو شود باید مردم و مسئولان ببینند در طول یک سال گذشته چه کارهایی انجام دادند و مسئولان وقتی که نوروز می‌شود گزارش اقدامات سالانه خود را بررسی و خانه تکانی کنند.

باید ببینند چه اقدامات خوبی و چه کار‌های بدی انجام داده‌اند.

ما باید نوروز اصیل و اسطوره‌های نوروزی را بشناسیم. نوروز درس‌های بزرگی دارد که باید اجازه دهیم نوروزی‌ها راجع به آن صحبت کنند ولی اجازه نمی‌دهیم نوروزی‌ها آن طور که باید صحبت کنند و این همه رمز و نماد نوروزی را برای مردم باز کنند تا مردم از شنیدن آنها لذت ببرند و به نوروز به عنوان یک تعطیلات ساده ننگرند. نوروز یعنی ارتباط خوب با دیگری در سطح خانوادگی و جهانی، نوروز داشتن صلح در خانواده، اجتماع و صحنه بین‌المللی است. یعنی شکوفایی و امید به آینده و اگر این‌ها الآن در جامعه ما نیست یعنی ما نوروزی نیستیم.

همان‌طور که اشاره کردید در حال حاضر بسیاری از نمادها و اسطوره‌های نوروزی نزد مردم ما شناخته شده نیست.

به نظر شما کمیسیون ملی یونسکو و دستگاه‌ها و ارگان‌های دیگر در این ارتباط چه اقداماتی می‌توانند انجام دهند؟

آن زمان که معاون سازمان میراث فرهنگی و گردشگری بودم طرحی به نام نوروزگاه‌ها اجرا شد. این طرح اجرا شد تا جشن نوروز را از خانه‌ها به صحنه اجتماع بکشانیم چراکه یکی از مشکلات ما در ارتباط با نوروز این است که این جشن بسیار خانوادگی است. در حقیقت ما باید ضمن آن‌که جنبه خانوادگی نوروز را حفظ کنیم، جنبه اجتماعی هم به آن ببخشیم و در این راستا باید فعالیت‌های نوروزی را در بیرون از خانه‌ها و در سطح شهرها و مناطق مختلف زیاد کنیم.

فعالیت اجتماعی تاجیک‌ها هم‌اکنون در زمینه برگزاری جشن‌های نوروزی بسیار بیشتر از ما است. یعنی ما باید یک میدان گاه‌هایی داشته باشیم که در این نقاط جشن‌های نوروزی با حضور مردم برگزار شوند. تئاترها و نمایش‌های نوروزی نیز در آنجا برگزار شوند. همچنین نمایشگاه‌ها و جشنواره‌های نوروزی در زمینه‌های مختلف همزمان با نوروز برگزار شود.

اگر چنین شود و این جشن‌ها جا بیفتند میل و اشتیاق به سفرهای خارجی در ایام نوروز هم کمتر خواهد شد و تازه در ایام نوروز از کشورهای دیگر هم شاهد حضور گردشگران در ایران خواهیم بود. در این زمینه سازمان میراث فرهنگی و گردشگری مسئولیت دارد. همچنین نهادهایی مثل وزارت ارشاد در این ارتباط وظایف سنگینی بر عهده دارند که البته مسئولیت‌های خود را تا به امروز در این زمینه به خوبی انجام نداده اند و نقش رسانه‌ها هم در این زمینه انکارناشدنی نیست.

در سال‌های قبل شاهد جشن‌های نوروزی با حضور سران برخی کشورهای حوزه نوروز بودیم، چرا برگزاری این جشن‌ها ادامه پیدا نکرد؟

واقعاً جای جشن‌های جهانی نوروز خالی است. متأسفانه مقداری در این زمینه کم لطفی صورت گرفته و مسئولان قدر این موقعیت را ندانستند. این جشن در سال نخست دولت یازدهم هم برگزار شد و آقای روحانی به همراه هیأتی که بنده هم درآن حضور داشتم برای این جشن به افغانستان به عنوان کشور میزبان آن سال سفر کردیم. اما متأسفانه بعد از آن دیگر برگزاری این جشن برای سال‌های بعد مدیریت نشد. باز هم می‌گویم فرصت نوروز فرصت استثنایی است که برخی هنوز آن را درک نکرده‌اند و از این فرصت استفاده نمی‌کنند.

کمیسیون ملی یونسکو امسال در نهم اسفند به مناسبت ثبت جهانی نوروز در یونسکو جشنی را برگزار کرد که در آن بیش از ۵۰ سفیر کشورهای مختلف و برخی وزرا و بسیاری از مدیران حضور داشتند و توانستیم مقداری فقدان جشن جهانی را جبران کنیم و ان شاءالله در سال‌های بعد اتفاقات بهتری در این زمینه رخ دهد.

بــــرش

ثبت ملی «استاد محمود فرشچیان» به عنوان گنجینه زنده مینیاتور

سرپرست دانشگاه هنرهای اسلامی ایرانی استاد محمود فرشچیان با اشاره به اینکه فرهنگ ایرانی بهترین فرهنگ برای صیانت از هنرهای نگارگری و مینیاتور است، از ثبت ملی «استاد محمود فرشچیان» به عنوان نخستین گنجینه ملی زنده مینیاتور در یونسکو خبر داد و افزود: پرونده قابل توجهی برای جهانی شدن مینیاتور و ثبت مشترک میان ایران، ترکیه، آذربایجان و قزاقستان تهیه شده که اگر ثبت شود، ایران نقش مهمی را در آن ایفا خواهد کرد.

بهمن نامور مطلق در گفت‌وگو با ایسنا درباره این موضوع توضیح داد: به عنوان میراث ناملموس، فعالیت‌ها و آثار را در یونسکو ثبت می‌کنیم که در درجه اول ملی و بعد بین‌المللی است.

وی با اشاره به اینکه یکی از حوزه‌های ثبت به هنرها و مهارت‌های هنری برمی‌گردد، گفت: «نگارگری» و «مینیاتور» نیز از هنرهای ارزشمند منطقه ما به شمار می‌آیند. در چند ماه گذشته متوجه شدیم ترکیه به اتفاق سه کشور دیگر، پرونده‌ای را برای ثبت بین‌المللی مینیاتور در یونسکو آماده کرده‌اند.

سرپرست دانشگاه هنرهای اسلامی ایرانی استاد محمود فرشچیان ادامه داد: اگر این اتفاق می‌افتاد، کشور ترکیه به عنوان داعیه‌دار مینیاتور در خاورمیانه و حتی کشورهای آسیای مرکزی و هند شناخته می‌شد.

نامور مطلق با بیان اینکه خوشبختانه دوستان ما در میراث فرهنگی با جدیت نسبت به این موضوع اقدام کرده‌اند، گفت: یک پرونده برای ثبت ملی مینیاتور در یونسکو و پرونده دیگری هم برای ثبت بین‌المللی آن از سوی میراث فرهنگی آماده شد.

وی درباره پرونده ملی مینیاتور تشریح کرد: در پرونده ملی باید نشان داده می‌شد که مینیاتور در ایران فعال است، به عنوان یکی از هنرهای مهم و اصلی در ایران تدریس می‌شود و با توجه به پرورش شاگردان در این عرصه، در آینده نیز فعال خواهد بود.

سرپرست دانشگاه هنرهای اسلامی ایرانی استاد محمود فرشچیان خاطرنشان کرد: خوشبختانه در عرصه مینیاتور کشورمان یک سرمایه نمادین داریم که آن استاد محمود فرشچیان است؛ ایشان مهم‌ترین سرمایه نمادین معاصر و همچنین مهم‌ترین سرمایه مینیاتور جهان معاصر محسوب می‌شوند.

نامور مطلق افزود: با همکاری دانشگاه استاد فرشچیان، کمیسیون ملی یونسکو و میراث فرهنگی تصمیم گرفته شد استاد فرشچیان به عنوان نخستین گنجینه زنده مینیاتور، در یونسکو به ثبت ملی برسد. این مهم با توافق همه دست‌اندکاران انجام شد و ۵ استاد مطرح این عرصه یعنی استاد آقامیری، مهرگان، پاکستانی، زرگری و خانم افشان‌پور هم به عنوان ادامه‌دهندگان راه ایشان ثبت شدند. بدین ترتیب پرونده خوبی در سطح ملی ثبت شد و با کمک همین نهادها، پرونده‌ای هم آماده شد که در سطح جهانی ارائه شود.

وی با اشاره به آماده شدن گواهی در این رابطه از سوی دانشگاه استاد فرشچیان و ۵ استاد نامبرده، توضیح داد: پرونده قابل توجهی برای جهانی شدن مینیاتور و ثبت مشترک میان ایران، ترکیه، آذربایجان و قزاقستان تهیه شده که اگر ثبت شود، ایران نقش مهمی را در آن ایفا خواهد کرد. اگر تلاش‌های اخیر صورت نمی‌گرفت، مینیاتور بدون حضور ایران ثبت جهانی می‌شد؛ در حالی که کانون مینیاتور در فرهنگ ایرانی است.

سرپرست دانشگاه هنرهای اسلامی ایرانی استاد محمود فرشچیان با بیان اینکه در صورت ثبت نشدن نام ایران در عرصه مینیاتور، مکاتب تبریز، اصفهان، قزوین، شیراز و مشهد نادیده گرفته می‌شد، تأکید کرد: فرهنگ ایرانی بهترین فرهنگ برای صیانت، حفاظت و تکثیر هنرهای نگارگری و مینیاتور است، چرا که این موارد با زندگی روزمره ما از جمله تزئینات شهری، وسایل روزمره، معماری و… گره خورده و همچنین فرآیند آموزش آنها به شکل گسترده وجود دارد.

صادق دهقان