نحوه شکل گیری حکومت ساسانیان و سرانجام آن

دورهٔ ساسانی یکی از مهم‌ترین و سرنوشت‌سازترین دوره‌های تاریخ ایران شناخته می‌شود

حکومت ساسانیان

شاهنشاهی ساسانی، واپسین شاهنشاهی ایرانی پیش از حملهٔ اعراب به ایران و اسلام آوردن ایرانیان است. تمدن ایرانی در دورهٔ ساسانی، به نهایت شکوفایی و پویایی خود از جهات بسیاری رسید. ایران در دورهٔ ساسانیان بر فرهنگ روم، تأثیر فراوانی گذاشت. تأثیرات ساسانیان تنها محدود به مرزهای ایران نبود، بلکه تاثیراتش به هند، چین، اروپای غربی و آفریقا هم می رسد. ساسانیان در دوره های میانه موجب پدیداری هنر اروپایی و آسیایی شدند.

تاریخچه شکل گیری حکومت ساسانیان

پارس، محل حکومت نیروی اصلی مخالفین دولت اشکانی بود. همچنین ایالت پارس، اهمیت به سزایی به عنوان خاستگاه دولت قدیم هخامنشی داشت. بعلاوه ، محل زندگی تعدادی از بزرگان کشور و خاندانهای قدیمی بود که این بزرگان در آن جا زمین داشتند و از نیروی سواره نظام یا مشاغل دینی محسوب میشدند. خاندان ساسان، یکی از خاندانهای قدیمی پارس بود که نسبتشان را به هخامنشیان می رساندند.

ساسان بزرگ این خاندان در معبد آناهیتا در شهر استخر، رییس بود. موقعیت این شهر در نزدیکی تخت جمشید پایتخت هخامنشیان بود و معبدش از معابد مهم تلقی میشد. ساسان از اشکانیان، ناراضی بود و بطور کلی، ایالت پارس در زمان تأسیس سلسله اشکانی دربرابر آن مقاومت نموده و موفق به حفظ استقلال داخلی خود شده بود.

ازدواج ساسان با دختر فرمانروای پارس، باعث شد تا او صاحب موقعیت سیاسی و مقام دینی شود ثمره ی این ازدواج، پسری به نام بابک بود که به حکومت پادشاهی پارس رسید و اعتبار و نفوذ خاندان ساسان در زمان حکومت او بیشتر شد. به همین خاطر، آخرین پادشاه اشکانی به نام اردوان، نگرانی شد؛ زیرا میدانست که خاندان ساسان با دولت اشکانی، دشمنی داشت و اردشیر، پسر بابک بر علیه دولت اشکانی فعالیت می کند. از این رو درخواستش از بابک، چنین بود که اردشیر را پس از خود به حکومت پارس منصوب نکند.

اردشیر بابکان حکومت ساسانی را تاسیس کرد

اردشیر، فرماندهی اسواران را در زمان پدرش بر عهده داشت. به این ترتیب با اشکانیان، دشمنی و مخالفت بیشتری کرد و در تلاش بود تا بزرگان و موبدان ناراضی را برای سرنگونی اشکانیان، با خودش همراه کند.

پادشاهان معروف ساسانی

مدت حکومت سلسله پادشاهان ساسانی از سال ۶۵۱ تا ۲۲۴ میلادی بود. پادشاهان زیادی در طول این مدت، بر سر کار آمدند که از معروف ترین آنها می توان به اردشیر بابکان موسس سلسله ساسانی، شاپور دوم، شاپور اول ساسانی، خسرو انوشیروان و خسرو پرویز اشاره کرد.

ظهور مانی و مزدک

پیشرفت های اجتماعی مختلفی در طول تاریخ ساسانیان شکل گرفت. پیامبر مشهور ایرانی، مانی، یکی از نمونه های آن به شمار می رفت که در حدود سال ۲۴۳ میلادی به معرفی دین جدید خود پرداخت. او تخصص بسیاری در زمینه خطاطی و نقاشی داشت و کتاب “ارژنگ” را به منظور متقاعد سازی مردم برای اعتقاد داشتن به دینش نوشت.

یکی از اصلاح گران ایرانی به نام مزدک بود که پیروانش نسبت به حاکمان زمان خود ابراز خشم کردند و میخواستند که عدالت اجتماعی بیشتری برقرار شود. مزدک و پیروان او در سال ۵۲۹ میلادی، کشته شدند. آنها بر جامعه ایرانی دوران ساسانی، تأثير به سزایی داشتند.

رسمیت یافتن دین زرتشت در حکومت ساسانی

موبدان در اثر اقدامات و اندیشه های مانی، تلاش بیشتری می کردند. یکی از موبدان، کرتیر نام داشت، او در تلاش برای مستحکم سازی بیشتر موقعیت دین زرتشتی بود. پس از شاپور اول، از پادشاهان ساسانی به عنوان افراد ضعیفی یاد میشد. در نتیجه کرتیر، نقش مهمی در اداره امور کشور داشت و دین زرتشت در پی کوشش های او به یک دین رسمی تبدیل شد و در اثر همین امر، اقدامات کرتیر و تعدادی دیگر از موبدان امور آتشکده ها منظم تر شد و آن ها دقیقتر ، مشاغل و مسئولیت ها را انجام می دادند. موبد موبدان به حدی قدرت پیدا کرد که دخالت مستقیمی در انتخاب ولیعهد داشت. موبد موبدان در هنگام تاجگذاری بر سر پادشاه جدید، تاج می گذاشت.

وقتی که دین زرتشتی، رسمیت یافت؛ کلیه قوانین، محاکمات، احوال شخصی و اقدامات حکومت برطبق دین رسمی انجام میشد. پیروان ادیان دیگر بخاطر رسمی شدن دین زرتشتی محدود شدند و آن ها در بسیاری از امور باید از قوانین و دستورات حکومت مرکزی پیروی می کردند. اقدام به جمع آوری و نتظیم اوستا، از دیگر اقدامات صورت گرفته در زمان رسمی شدن دین زرتشتی محسوب میشد.

سقوط حکومت ساسانیان

بزرگان ناراضی، پس از کشتن خسرو پرویز در زندان، در سال ۶۲۹ میلادی، پسرش شیرویه را بر تخت نشاندند ولی شیرویه در همان سال به قتل رسید. در این موقعیت، سه نفر در طول مدت یک سال بر تخت پادشاهی نشستند اما بلافاصله معزول یا کشته شدند. از این رو با افزایش دسته بندی و کشمکش بر سر قدرت، دوازده نفر در طول مدت چهار سال به سلطنت رسیدند ولی عملکرد موفقی نداشتند. وضع کشور در این زمان ، بسیار نابسامان شده بود چون پادشاهان ضعیف بودند و نمیتوانستند حملات رومیان و اقوام مهاجر را دفع کنند. همچنین آخرین پادشاه ساسانی به نام یزد گرد سوم، توانایی بهبود این اوضاع را نداشت.

سلسله پادشاهان ساسانی از سال ۶۵۱ تا ۲۲۴ میلادی حکومت کردند

هجوم اعراب به ایران در حکومت ساسانی

مسلمانان در حدود سال ۱۲ هجری قمری وارد مزرهای ایران شدند. قبل از آن محمد ابن عبدالله برای خسرو پرویز، نامه ای ارسال کرد و او را به اسلام دعوت کرد.

در زمان خلافت ابوبکر، وقتی که محمد ابن عبدالله فوت کرد؛ خالدین ولید با سپاهیان عرب به مرزهای ایران رفتند که در بین النهرین بود. مثنی بن حارثه یکی از روسای قبایل عرب مجاور مرزهای ایران بود که او را در مرزهای ایران رهنمایی می کرد . دولت حیره تا قبل از خسرو پرویز وظیفه داشت که از مرزهای ایران دربرابر بادیه نشینان دفاع کند ولی خسرو پرویز با به دست گرفتن دولت حیره باعث شد که مرزبانان ایرانی با بادیه نشینان، مقابله کنند. خالدین ولید، مرزبانان را در حمله به ایران شکست داد.

در سال ۱۴ هجری، لشکریان عرب در جنگ قادسیه توانستند لشکر ایرانیان به فرماندهی رستم فرخزاد را شکست دهند. پس از آن پایتخت ساسانیان که شهر مدائن بود، سقوط کرد. یزگرد سوم، اقدام به عقب نشینی به مرکز ایران کرد. سپاهیان ساسانی در سال ۲۱ هجری در نزدیکی نهاوند دربرابر عراب صف آرایی کردند اما شکست خوردند. یزگرد سوم گریخت و به سمت شمال خراسان حرکت کرد. پس از ورود ایران به اعراب، آن ها تمام شهرها و آبادی ها را نابود کردند.

یزگرد سوم در سال ۳۱ هجری به دست یک آسیابان در شمال خراسان به قتل رسید و به این ترتیب، دوران پرشکوه فرمانروایی سلسله ساسانی در سال ۳۱ هجری تمام شد.

دستاوردهای ساسانیان

پادشاهان در طول تاریخ ساسانیان، یک نظام اداری را اعمال کرده بودند که به آن “دیوان” می گفتند. پس از گذشت مدتی متجاوزان عرب با فروپاشی امپراتوری ساسانیان، از این نظام برای ثبت و مدیریت غنایم جنگی خود بمدت چندین قرن استفاده کردند. ایرانی ها برای ممانعت از پیشروی افتالیت ها به داخل ایران و به سمت غرب، تلاش کردند. از شهرهای بنا شده در در این زمان می توان به بیشاپور و نیشابور اشاره کرد. دانشگاه گندی شاپور در نزدیکی شوشتر واقع در جنوب ایران راه اندازی گردید و به تدریس پزشکی یونانی و هندی در آن پرداختند.

در میان رشته های مطالعاتی، فلسفه و خرد، اهمیت بیشتری دارد. دانشمندان غیر ایرانی به قصد تحصیل و اقامت به ایران سفر کردند در حالی که برخی دیگر، پناهنده ی ایران شدند. ترجمه هایی به منظور ورود دانش بیشتر به ایران صورت گرفت. ایرانی ها پیشرفت های چشمگیری در صنایع دستی ظریف، موسیقی و معماری داشتند. برخی از صنایع دستی صادر شده ی ایرانیان به کشورهایی نظیر ژاپن، شیشه جات بود.

حمله ی اعراب به سرزمین های ایران باعث نابودی جهان نجیب زادگان شد ولی هویت ایرانی هم چنان در زبان، سنت و تاریخ آن باقی ماند. ایرانی ها دربرابر اشغالگران جدید مقاومت کردند و داشته هایشان را حفظ کردند – هرچند ایران، وضعیت آشفته ای به مدت دو قرن داشت. هویت ایرانی، صرفا به ساسانیان تعلق نداشت بلکه متعلق به تمامی ایرانیان بود و آنها تلاش می کردند تا این هویت را با تحمل سرکوب ها و پشتکار فراوان، حفظ کنند.

هنرها و فنون دوران ساسانی

ساختمانهای بزرگ ساخته شده از سنگ و گچ، یکی از مهمترین آثار بر جای مانده از دوران ساسانیان می باشد. شهر های متعددی در دوره ساسانی ساخته شد که این شهرها برج و بارو و امکانات دفاعی داشتند. از این شهرها می توان به بیشاپور و فیروز آباد( پیروز آباد) در استان فارس، گندیشاپور، تیسفون و مانند آن ها اشاره کرد. آتشکده، کاخ و قلعه هایی در این ساختمانها وجود داشت که هم چنان پابرجاست و از جمله ی آن ها می توان به کاخ مدائن در نزدیکی بغداد، قلعه دختر در نزدیکی فیروز آباد و آتشکده فیروز آباد اشاره کرد.

اوج قدرت سیاسی ساسانیان، در دوره شاپور دوم ساسانی بوده است

گردآوری: بخش فرهنگ و اندیشه سرپوش