به گزارش خبرآنلاین، نخستین نشست تخصصیِ رسانه، منابع نامعتبر و اخبار جعلی ظهر امروز سه‌شنبه ۲۳ آبان در دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی رسانه‌های معاونت امور مطبوعاتی و اطلاع‌رسانی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی واقع در خیابان بهشتی، خیابان پاکستان برگزار شد.
مریم سلیمی، مدرس دانشگاه، غلامرضا فلسفی، کارشناس دفتر تالیف کتاب‌های درسی ابتدایی و متوسطه نظری سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی و حسین امامی، نایب رئیس انجمن متخصصان روابط عمومی حاضرانِ این نشست بودند.
سهم کشورها در تولید اخبار جعلی
در ابتدای این نشست مریم سلیمی در بخش اول صحبت‌های خود که براساس پاورپوینت انجام شد با اشاره به نقل‌قولی از چرچیل «تا حقیقت بخواهد شلوار خود را بالا بکشد، دروغ دنیا را فتح کرده است»، از انتخابات ۲۰۱۶ آمریکا شروع کرد. او به نقل قولی از هیلاری کیلینتون، یکی از نامزدهای این انتخابات اشاره کرد که گفته بود «داستان‌سازی و فریبکاری و اخبار جعلی در فیس‌بوک به شکست من در انتخابات کمک کرد» و جواب مارک زاکربرگ که گفته بود دیوانگی است اگر تصور کنیم در فیس‌بوک می‌توان اخبار جعلی پیدا کرد اما در نهایت ناچار شد از شرکت‌هایی بخواهد که اقدام به شناسایی اخبار جعلیِ فیس‌بوک کنند.
سلیمی با اشاره به نقل‌قولی از باراک اوباما که گفته بود فیس‌بوک، ابر غبارآلودی از محملات است، افزود: «در انتخابات ۲۰۱۶ آمریکا مثلثی را در نظر بگیرید که یک ضلع آن نامزدها بودند، ضلع دیگرش رسانه‌ها و ضلع سومش تولیدکنندگان اخبار جعلی. در خصوص ضلع تولیدکنندگان اخبار جعلی، می‌توان به عنوان نمونه‌ای مشخص از جوانان شهر کوچک ولس در مقدونیه نام برد. یکی از اولین منتشرکنندگان اخبار جعلی در ولس در این خصوص گفته بود ما می‌خواستیم کسب درآمد کنیم و انتشار خبر جعلی در مورد ترامپ به دلیل جذابیتش برای دنبال‌کنندگانش، درآمد خوبی نصیب‌مان کرد.»
او با مطرح کردن این سوال که اخبار جعلی از کجا می‌آیند، با اشاره به پاورپوینتی که با خود آورده بود گفت: «آمریکا در این میان سهمی ۸۱ درصدی، انگلیس سهمی چهار درصدی، کانادا سهمی یک درصدی و سایر کشورها سهمی ۱۲ درصدی دارند. البته در این میان به سهم روسیه و مقدونیه که قطعا کم هم نیست اشاره نشده و جزویی از سایر کشورها به حساب آمده‌اند.»
سلیمی افزود: «اگرچه ترامپ می‌گوید مبدع اصطلاح اخبار جعلی بوده است اما سبقه این واژه بسیار بیش این است و ۷۰ سال تولید اخبار جعلی در اتحاد جماهیر شوروی را باید بخش مهمی از تاریخچه اخبار جعلی در نظر گرفت.»
ساده شدن مارپیچ بازنشر
با پایان بخش اول صحبت‌های سلیمی، غلامرضا فلسفی با اشاره به سابقه اخبار جعلی از آیه ۶۰ سوره احزاب یاد کرد که در آن عین عبارت اخبار جعلی آمده است.
او ادامه داد: «در تعریف اخبار جعلی می‌توان گفت اخباری است بر پایه اطلاعات جعلی که مغرضانه و به منظور جهت دادن به افکار عمومی در جهت کسب منافعی خاص، به واسطه رسانه‌های فردی و ارتباط جمعی تولید و منتشر می‌شود.»
فلسفی افزود: «سنگینی بار اخبار جعلی بیش از هر چیز بر دوش رسانه‌های یارانه‌مبنا و اجتماعی است. ابعاد مختلف اخبار جعلی می‌تواند شامل سه مورد باشد. بُعدِ سیاسی که اتفاقا بیشترین توجه را هم به خود جلب می‌کند. بُعدِ اقتصادی و آورده‌های مالی ناشی از افزایش کلیک و بُعدِ فردی که از جمله مصادیقش می‌توان از جوانانِ ولسی مورد اشاره دکتر سلیمی نام برد. این‌ها نیز اگرچه نگاهشان کسب درآمد بوده است اما این جا اقتصاد خُرد مطرح است و نه اقتصاد کلان. همه این‌ها قطعا مصادیق بومی هم دارد اما برای ایجاد نکردن حساسیت به آن‌ها اشاره نمی‌کنم.»
فلسفی افزود: «یکی از دلایل رشد اخبار جعلی ساده شدن مارپیچ بازنشر است. در شبکه‌های اجتماعی لایک کردن و بازنشر کردن منجر به افزایش اعتماد به نفس می‌شود و این برعکس مارپیچ سکوت است یعنی زمانی که فرد در مقابل اظهارنظرهای یکسان گروهی انبوه، به حاشیه رانده می‌شود. ترس ما از این است که در آینده‌ای نزدیک محتاج حضور مفسرانی شویم که اخبار جعلی را برایمان تفسیر کنند.»
او در پایان بخش نخست صحبت‌های خود گفت: «لطفا حتما زمانی که به خبری اعتماد ندارید از بازنشر آن بپرهیزید.»
تولیدکنندگان اخبار جعلی
در ادامه حسین امامی بخش اول صحبت‌های خود را با اشاره به اپتی کوانت، یک موسسه مستقل در حوزه تحقیقات پیرامون روانشناسی آنلاین شروع کرد و گفت: «این موسسه نتایج تحقیقی را منتشر کرد که مدعی بود طی آن با ۱۰۰ هزار کاربر گفت‌وگو کرده و بر مبنای آن کسانی که از اینترنت اکسپلورر استفاده می‌کنند از ضریب هوشی کمتری برخورداند و برعکس کاربران فایرفاکس و موزیلا باهوش‌ترند! این خبر در سال ۲۰۱۰ منتشر شد و همه رسانه‌های معتبر از جمله BBC و CCN و سپس شبکه خبر خودمان هم منتشرش کردند. در این میان عده‌ای روزنامه‌نگار پیگیر شدند که این تحقیق چطور انجام شده است و در نهایت فهمیدند همه چیز زیر سر برنامه‌نویسی کانادایی بوده که از مایکروسافت و اینترنت اکسپلورر نفرت داشته!»
او توضیح داد: «سه اصل اولیه خبرنویسی عبارتند از روشنی خبر یعنی زبانی ساده و رسا، جامعیت خبر یعنی پاسخگویی به هر سوالی که در خصوص خبر در ذهن مخاطب شکل می‌گیرد و صحت و درستی خبر یعنی دغدغه‌ای که منجر به دور هم جمع شدن ما شده است.»
او ادامه داد: «در حوزه سیاسی یکی از مسائلی که منجر به افزایش اخبار جعلی می‌شود کیفیت صحبت‌های سیاستمدار است و نمونه‌اش ترامپ است که شیوه صحبت کردنش منجر به افزایش درصد اخبار جعلی از آن می‌گردد. اخبار جعلی که روز به روز گسترده‌تر می‌شوند می‌توانند به آزادی بیان لطمه بزنند و حتی حجم بالای اخبار جعلی به عنوان حملات سایبری تلقی می‌شود. پدافند غیرعامل سازمان‌ها یکی از وظایفشان پیگیری همین اخبار جعلی است.»
امامی تصریح کرد: «من تولیدکنندگان اخبار جعلی را دو گروه می‌دانم. یکی گروهی که این کار را عامدانه انجام می‌دهند و دیگری گروهی که کارشان غیرعامدانه است و برخلاف تعریف دوستانم گمان نمی‌کنم این کار مغرضانه باشد. کسانی که این کار را عامدانه انجام می‌دهند یا در پی بهره‌برداری سیاسی‌اند یا بهره‌برداری اقتصادی یا طنز و سرگرمی. آن بخش که غیرعامدانه است نیز یا در اثر اشتباه رسانه شکل می‌گیرد یا اشتباه خبرنگار.»
او ادامه داد: «در کشور خودمان تولید اخبار جعلی امری ریشه‌دار است و به فرهنگ‌مان برمی‌گردد. ساختن شایعه در تاکسی و صف نانوایی برای ما چیز غریبی نیست. به اعتقاد من شبکه‌های مجازی هم در این میان تقصیری ندارند. وقتی منبع اصلی به موقع و دقیق اصلاع‌رسانی نمی‌کند، بر واژه به موقع تاکید می‌کنم، مردم به دنبال اخبار غیررسمی می‌روند.»
امامی افزود: «تکذیب اخبار جعلی نیز کار بسیار سختی است و دروغ هر چه بزرگتر باشد، باورپذیری‌اش بیشتر است و در این میان کار روابط عمومی‌های سازمان‌ها برای تکذیب اخبار جعلی سخت و سختر می‌شود. ما در شبکه‌های اجتماعی دروازه‌بانی خبر نداریم. برخلاف رسانه‌های رسمی که در آن‌ها هر خبر از لایه‌های مختلفی عبور می‌کند تا به مرحله انتشار برسد. همچنین هویت‌های جعلی در شبکه‌های اجتماعی بسیار مرسوم است. سرعت بالای انتشار خبر نیز در افزایش حجم شایعه و اخبار جعلی موثر است.»
او در پایان بخش اول صحبت‌های خود گفت: «در بخش دوم می‌خواهم به راهکارها و وظایف مردم، دولت و رسانه‌ها در قبال اخبار جعلی بپردازم اما در پایان این قسمت می‌خواهم به پلیتی فکت هم اشاره کنم که از سال ۲۰۰۱ تاسیس شد و برای مقابله با اخبار جعلی به سراغ راستی‌آزمایی رفت. سایت پلیتی فکت توسط نشریه تایمز راه‌اندازی شد و واردش که می‌شوید، نشانگری مانند نشان‌دهنده درجه بنزین دارد که راست بودن، دروغ بودن یا شایعه بودن خبر را نشان می‌دهد. این سایت که در سال ۲۰۰۹ موفق به کسب جایزه پولیتزر شد هر سال بزرگترین دروغ سال را هم معرفی می‌کند و سال گذشته شخص ترامپ را به عنوان دروغ سال معرفی کرد.»
او در ادامه گفت: «نکته آخر این که مخاطبان باید خود را در خلسه خبری قرار دهند، یعنی اگر تلویزیون می‌بینند، ماهواره هم ببینند، اگر روزنامه راستی می‌خوانند، روزنامه چپی هم بخوانند و خودشان را در معرض اخبار قرار دهند. همچنین راستی‌آزمایی را بر عهده سایر کاربران نگذارند و خودشان به دنبالش بروند. همچنین به تعداد اشتراک‌گذاری‌ها و لایک‌ها اعتماد نکنند و فکر نکنند که هر چقدر تعداد بازدیدها از یک مطلب بیشتر باشد یعنی درست‌تر است.»
افزایش تاثیرپذیری اخبار جعلی
در ادامه سلیمی با شروع بخش دوم صحبت‌های خود از تولیدکنندگان اخبار جعلی گفت و از تروریست‌ها، ربات‌ها، صاحبان قدرت، احزاب و هواداران آن، روزنامه‌نگاران و آگاهان بر چگونگی تاثیرگذاری بر افکار عمومی و... نام برد. همچنین از مواردی چون پروپاگاندا، طنز و سرگرمی، جانبداری، نفع و سود، تحریک، هجو، روزنامه‌نگاری ضعیف، هواداری و قدرت و سیاست به عنوان عوامل تحریک تولید اخبار جعلی نام برد.
او همچنین در خصوص دلایل افزایش تاثیر اخبار جعلی گفت: «بصری کردن اخبار جعلی بر افزایش پذیرش آن اثر می‌گذارد. به عنوان مثال مقاله‌ای جعلی اما همراه با نمودار، بسیار بیش از مقاله‌ای جعلی اما بدون نمودار قابل قبول خواهدبود. تصویری شدن، باورپذیری را افزایش می‌دهد. ارسال هماهنگ و مکرر اخبار جعلی نیز سهم مهمی در افزایش پذیرش آن دارد. چون ذهن مخاطب را خسته و وادار به پذیرش می‌کند. انتخاب تصاویر عجیب و دستکاری شده عامل دیگری است که مخاطب را وادار به پذیرش می‌کند.»
پنج پرسش که باید پیش از بازنشر اخبار از خود بپرسید
فلسفی نیز در بخش دوم صحبت‌های خود گفت: «آسمان‌خراش اخبار جعلی بر پایه اطلاعات جعلی استوار است. اطلاعات جعلی دو دسته‌اند، یکی اطلاعات غلط miss information و اطلاعات گمراه‌کننده diss information . مورد اول مربوط می‌شود به منابع محدود، مانند جوانان ولس و مورد دوم مربوط است به دولت‌ها.»
او ادامه داد: «من رسانه‌های اجتماعی را مقصر نمی‌دانم و اگر میزان اخبار جعلی در آن زیاد است به دلیل حضور کم نخبگان در آن است و نبود دروازه‌بانی. ما به دنبال مقصر نیستیم و آن‌چه به آن اشاره کردم بخشی از ماهیت شبکه‌های اجتماعی است.»
او به مطرح کردن پنج پرسش به عنوان راهکارهایی برای جلوگیری از بازنشر اخبار جعلی اشاره کرد و گفت: «مخاطب باید پیش از بازنشر از خود بپرسد چه کسی این خبر را تولید کرده است؟ چگونه آن را تولید کرده است؟ چرا آن را تولید کرده است؟ چه زمانی آن را تولید کرده است؟ چه کاستی‌هایی دارد؟ و پس از مطلع شدن از آن چه باید کرد؟»
مخاطب باید با دیده تردید به خبرها بنگرد
امامی نیز در آخرین بخش از صحبت‌های خود گفت: «مخاطبی که سواد رسانه‌ای دارد بلای جان رسانه است. مخاطب باید بتواند فعالانه برخورد کند. تفکر انتقادی داشته باشد و با دیده تردید به خبرها بنگرد.»
او افزود: «اتحادیه اروپا در فلاند مرکزی دارد با عنوان اخبار جعلی که کارش شناسایی اخبار جعلی است. در ایران شاید مردم، حرف نهادی رسمی را چندان نپذیرند اما در عوض NGOها می‌توانند در این زمینه فعال شوند و نهادی برای فکت‌چک یا راستی‌آزمایی راه بیندازند. دانشگاه‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان می‌توانند در این زمینه فعال شوند و از روش‌های راستی‌آزمایی خلاقانه بهره ببرند. ما باید به سطحی از سواد رسانه‌ای برسیم که بدانیم نیازی به فیلترینگ نداریم، مردم‌مان بدانند فضای مجازی فقط برای تفریح و سرگرمی نیست و متوجه شوند که زندگی‌شان با فضای مجازی در هم گره خورده است.»
- 12
- 1
