لزوم رفع سوءظن به روزنامه‌نگاران

«وقتی جواب آزمایش‌ها آمد و فهمید سرطان دارد خندید و گفت: «یک فرصت مطالعاتی فراهم شده که در جامعه‌شناسی پزشکی، مشاهده مشارکتی داشته باشم.»

این جمله روایت یکی از دانشجویانِ «محمدامین قانعی‌راد» در مراسم تشییع این جامعه‌شناس است که تا اندازه‌ای نگاه کنکاشگر او را به جامعه نشان می‌دهد. نام جامعه‌شناسی پرکار که پنجشنبه هفته پیش و در ۶۳سالگی بر اثر بیماری سرطان چشم از جهان فروبست و در دهه گذشته بیش از هر کارشناس دیگری در صفحات اجتماعی رسانه‌های ایران تکرار شده است. در این سال‌ها، یادداشت و گفت‌و‌گوهای فراوانی از او منتشر شده اما آن‌طور که کارشناسان می‌گویند او هیچ‌گاه به تکرار در ایده و نظر نرسید و همواره نگاه تیزبین و آکادمیک خود را حفظ کرد.

رئیس پیشین انجمن جامعه‌شناسی ایران و مدرس جامعه‌شناسی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور، پیش از این و در گفت‌و‌گویی منتشرنشده با «شهروند» از رسالت روزنامه‌نگاران در ایران و همچنین تعارض ادعای مقابله با فساد و همزمان سوءظن نسبت به روزنامه‌نگاران سخن گفت. بخش‌هایی از این گفت‌و‌گوی منتشرنشده که تابستان پارسال صورت گرفت، در ادامه آمده است:  حوادث سال‌های گذشته از نگاهی نادرست نسبت به روزنامه‌نگاران حکایت دارد. طی سالیان مختلف محدودیت‌هایی برای این قشر به وجود آمده و همین الان روزنامه‌نگاران حتی انجمن صنفی ندارند. بعد و قبل از هر انتخاباتی هم معمولا تعدادی از خبرنگاران بازداشت می‌شوند که چنین مواردی به ما می‌گوید در بین تعدادی از گروه‌های حاکم، نگاه مثبتی نسبت به این قشر وجود ندارد.

روزنامه‌نگاری با دو موضوع ارتباط دارد: یکی بحث شکل‌دادن به جامعه دموکراتیک و مردم‌سالار است؛ اگر بخواهیم جامعه‌ای مردم‌سالار داشته باشیم یک رکن اصلی آن مطبوعات آزاد است که بدون این رکن شکل‌گیری جامعه آزاد عملا امکان‌پذیر نیست. به‌همین دلیل بعد از انقلاب مشروطه می‌گفتند مطبوعات رکن چهارم مشروطه و در کنار سه قوه اصلی است. موضوع دیگر، رابطه رسانه‌ها با مسأله فساد نهادها است. یعنی، یکی بحث نهادهای دموکراتیک و دیگری شفافیت است. اگر بخواهیم نهادها به صورت کارا و شفاف عمل کنند نیاز است که مطبوعات جدی خود را نشان ‌دهند. در هر جامعه‌ای که برای رسانه‌ها محدودیت ایجاد شود نهادها و سازمان‌های دولتی و غیردولتی به سمت فساد و ناکارایی حرکت خواهند کرد. بنابراین مطبوعات نقش شفافیت و شیشه‌ای کردن شرایط و نهادها را دارند که با تولید خبر و پرسش و.. تلاش می‌کنند جنبه‌های تاریک و ناروشن را وضوع ببخشند و این اطلاعات را در اختیار مردم قرار دهند. بعضی از مخالفان فعالیت آزاد رسانه‌ها، ممکن است با فساد در کشور مشکل هم داشته باشند که این یک تعارض است.

سیاستمداران اگر بخواهند دنبال نهادهای سالم و دموکراتیک باشند چاره‌ای جز این‌که فعالیت اصحاب رسانه را عمیقا به رسمیت بشناسند، ندارند. جامعه‌ مردم‌سالار و مقابله جدی با فساد اداری از راه برداشتن سوءظن از روزنامه‌نگاران حاصل می‌شود. کسانی که به رسانه‌ها بدبین هستند حتی ممکن است مخالف فساد اداری و سیاسی باشند ولی از طرف دیگر برای اصحاب مطبوعات محدودیت هم ایجاد کنند. باید این تعارض برای سیاستمداران روشن شود که مطبوعات نهاد اجتماعی است که نقش آن برای کارکرد سالم دیگر نهادهای اجتماعی ضروری و بی‌بدیل است و نمی‌توان جایگزینی برای آن پیدا کرد. واقعیت این است که یک دوگانگی در برداشت از نقش رسانه‌ها وجود دارد. گروهی فکر می‌کنند که اصحاب رسانه کارشان ایجاد مزاحمت است، باعث تشویش اذهان عمومی می‌شوند، انتظارات بی‌جا در جامعه ایجاد می‌کنند و ذهن‌های شهروندان را نسبت به مسائل بدبین می‌کنند.

یک موقعی سقراط در آتن گفته بود که من مثل یک خرمگسی هستم که وز وز می‌کنم و خواب شما را آشفته می‌کنم؛ رسانه‌های جدی واقعا خواب مردم را آشفته می‌کنند و به همین دلیل با آنها مخالفت می‌شود. نگاه دیگری هم وجود دارد که مخالف با نگاه اول است. این دو دیدگاه در بین نهادهای عمومی و حاکمیتی نمایندگان خاص خود را دارد و یک نوع تعارض و مبارزه در این بین وجود دارد. از کسانی که رابطه بین دموکراسی، جامعه سالم و مطبوعات را دارند انتظار می‌رود ایستادگی کنند و حقوق این گروه‌ها را فراهم کنند؛ به‌ویژه که ما الان قانون دسترسی آزاد به اطلاعات را هم داریم که براساس آن نهادها موظفند اطلاعات را در اختیار شهروندان قرار دهند.

مطبوعات هم درهمین جهت حرکت می‌کنند و باید بپذیریم که گسترش اطلاعات در بین شهروندان برای جامعه مخاطره نیست و حتی سلامت جامعه را حفظ می‌کند. اگر اطلاعات محرمانه جامعه را استثنا کنیم رسانه‌ها هم در این راستا و هم در جریان شفاف‌سازی برای بهبود نهادهای عمومی حرکت می‌کنند. کسانی که نگاه دوم به مطبوعات را دارند و وجود آنها را برای جامعه مردم‌سالار و شفاف ضروری می‌دانند الان که سهمی در تصمیم‌گیری و مدیریت اجرایی کشور دارند باید متناسب با وعده‌های که به مردم دادند؛ منشور حقوق شهروندی و قانون دسترسی آزاد شهروندان به اطلاعات، تلاش خود را برای حفظ حقوق شهروندان و رسانه‌ها و همچنین حمایت جدی از کسانی که در این مسیر دچار هزینه شدند انجام دهند.