جان فشانیم به سوغات نسیم تو نه سیم

خدایا! هر سال با آمدن ماه مبارک رمضان و پهن شدن سفره ضیافتت، دوباره از تو می خواهم که نه تنها امسال که هر سال توفیق طواف مسجد الحرام و زیارت حرم پیامبر(ص) رحمتت را نصیبم کنی ولی هر سال با فرارسیدن ماه ذیقعده و ذیحجه که حاجیان عازم مناسک حج می شوند، خود را جامانده از این قافله ملکوتی می بینم.

پس تو ای زائر کوی دوست که توفیق زیارت خانه خدا و حرم نبوی نصیبت شده، از این چند روزی که شاید در خواب هم نبینی، بهترین بهره ها را برای قبر و قیامتت ذخیره کن و مقداری از این معنویت ها را برای دوستان و آشنایان و عزیزانت به سوغات ببر.

سخن از سوغات شد که به قول سعدی «گر نسیم سحر از زلف تو بویی آرد، جان فشانیم به سوغات نسیم تو نه سیم» و کدام زائر است که پس از زیارت و انجام مناسک حج به فکر سوغات و خرید نباشد. 

این سفارش پیامبر اکرم(ص) که هنگام بازگشت از سفر برای خانواده حتی اگر شده یک قطعه سنگ بیاورید، نصب العین بسیاری از زائران بیت الله است و در آموزه های دینی و فرهنگ ایرانی حکمت های فراوانی در باب سوغات وجود دارد.

این روزها میلیون ها زائر از سراسر جهان وارد سرزمین وحی می شوند تا پس از انجام مناسک حج و صفا دادن دل های خود در سعی میان صفا و مروه، خاطرات و معنویات را بار سفر خود کرده و برای خانواده و دوستان به سوغات ببرند و سهم مردم ایران در این سفر معنوی نصیب ۸۶هزار و ۵۰۰ آرزومند شد.

برخی معتقدند یکی از مقدمات خرید سوغاتی توجه به اقتضائات اجتماعی و فرهنگی است و لذا ممکن است همین سوغات به عنوان یک عمل پسندیده یا ناپسند تلقی شود.

حجت الاسلام جلال نوری با اشاره به جایگاه سوغاتی در فرهنگ دینی و ملی به خبرنگار ایرنا گفت: ناپسند بودن این فرهنگ از آن جهت است که گاهی خرید سوغات برای فخرفروشی صورت می گیرد یا به یک رفتار تجملاتی و چشم و هم چشمی تبدیل می شود و از نظر اقتصادی نیز ممکن است خرید کالای خارجی به تضعیف اقتصاد و تولید داخلی و در نتیجه خروج ارز و سرمایه های داخلی منجر شود.

با این مقدمه باید گفت برخی از زائران بیت الله الحرام پیشدستی کرده و سوغات خود را قبل از سفر تهیه کرده اند تا در مکه و مدینه با خاطری آسوده به مناجات و زیارت بپردازند و کمتر دغدغه سوغاتی داشته باشند.

یکی از این زائران که بار سفر خود را بسته و قرار است با همسر و خواهر خود عازم این سفر به یادماندنی شود، به خبرنگار معارف ایرنا گفت که هفته گذشته به بازار تهران رفته و مقداری از سوغاتی های موردنظرش را خریداری کرده است.

مصطفی قطبی که کارمند ایرناست به سفر دو سال پیش یکی از همکارانش اشاره کرد و گفت: همکارم برای سوغاتی کاشی های زیبایی را از تهران خریده بود که هم یک اثر هنری بود و هم انسان را به یاد حرم پیامبر(ص) و کعبه می اندازد.

وی که معتقد است دعای خیر در حق دیگران به مراتب بهتر از آوردن تسبیح است، در میان صحبت های خود از ضرورت فرهنگسازی در زمینه سوغات مذهبی یاد کرد و گفت: وقتی جنس داخلی با کیفیت خوبی عرضه شود، طبیعی است که کسی از عربستان خرید نمی کند.

قطبی حتی گفت مشهد رفتن هم نیاز به فرهنگسازی دارد. چون بسیاری از زائران امام رضا(ع)جوراب چینی سوغات می آورند.

شاید این بخش از صحبت های این زائر بیت الله الحرام بسیاری از شیفتگان خانه خدا را به یاد این بیت بیاندازد که «اغنیاء مکه روند و فقرا سوی تو آیند...» ولی هر سفری الزاماتی دارد و سفر حج که میلیون ها انسان فقط یک بار در طول عمر خود به آن مشرف می شوند، نیازمند توجه ویژه ای برای تمهیدات و مقدمات آن است.

برخی زائران از مشکلات حمل و نقل چمدان های خود در این سفر معنوی یاد می کنند و این مشکلات را راهی برای رهایی از خرید سوغات در عربستان می دانند. 

محمود غسالی که پس از سال ها انتظار، قرار است در آخرین روزهای مرداد به سایر زائرین بیت الله الحرام بپیوندد، گفت: ما سوغاتی نمی خریم. چون نمی توانیم با خودمان بیاوریم و اگر بتوانیم ساک و لباس هایمان را حمل کنیم، خدا را شاکریم.

این کارمند بازنشسته گفت: البته مدیر کاروان هم به زائران سفارش کرده که در مکه و مدینه خرید نکنید و پول هایتان را در جیب عربستان نریزید و به جای آن خریدهایتان را در ایران انجام دهید تا راحت تر باشید.

وی که معتقد است بهترین سوغاتی هر حاجی همان دعایی است که در اماکن مقدس برای دوستان و اقوام خود می کند و بیان خاطرات سفر و حالت های معنوی می تواند از سوغات های خوب این سفر باشد.

مدیران کاروان های حج با برگزاری جلساتی زائران را نسبت به تمام مسائل مورد نیاز این سفر آگاه کرده و پیشنهادهایی را در این زمینه ارائه می کنند. 

سیدمحمد حسینی شاهرودی که سال ها کاروان داری حج را تجربه کرده، به خبرنگار ایرنا گفت: شاید در سال های گذشته به اندازه یک ربع درباره سوغاتی حج برای زائران صحبت می کردیم ولی نکته مهم این است که باید اطلاعاتی را در اختیار آنان قرار دهیم تا با اعتماد به مدیر کاروان اقدام کنند.

وی معتقد است بهترین راهنمایی زائران برای خرید سوغات این است که زائران بگویند قصد خرید چه اجناسی را دارند و از طرف دیگر این اجناس را برای چه کسانی می خواهند. مثلا افراد درجه یک، فامیل، همکار و دوست.

از دیگر توضیحات این مدیر کاروان می توان به وضعیت بازارهای عربستان اشاره کرد. یعنی زائران ایرانی بدانند در این بازارها چه اجناسی موجود است و با چه قیمت هایی ارائه می شود تا با مقایسه قیمت ها بتوان خرید کرد.

حسینی گفت: قیمت بعضی از کالاها در عربستان مناسبتر است و گاهی اجناسی وجود دارد که ارزانتر و حتی با کیفیت بهتری ارائه می شود ولی زائران باید دقت کنند که تا چه اندازه خرید در بازارهای عربستان به سود آنان است.

مثلا یک خانواده ساعت ها در بازار می گردند تا در نهایت ۱۰۰ یا ۲۰۰ هزار تومان ارزانتر از بازارهای ایران خرید کنند ولی باید از آنان سوال کنیم که آیا وقتی را که این عزیزان صرف خرید در مکه و مدینه می کنند تا این اندازه ارزش دارد.

این صحبت های حسینی در واقع بخشی از همان نکاتی است که مدتی پیش رهبر معظم انقلاب در دیدار دست اندرکاران حج به زائران سفارش کرده و فرمودند تا حجاج بیت الله الحرام به جای بازارگردی از فرصت معنوی این سفر به ویژه تلاوت قرآن و حضور در نمازهای جماعت بیشترین بهره را ببرند.

حضرت آیت الله خامنه ای در سال های گذشته نیز سفارش هایی در این زمینه برای زائران بیان کرده بودند، از جمله این که بازار در همه جا وجود دارد ولی فرصت حج، همیشه مهیا نیست.

حسینی شاهرودی با ارائه نکاتی در زمینه مسائل مربوط به سوغات حج گفت: اگر این توضیحات داده شود، کمک خواهد کرد تا زائران بیشترین خرید خود را از ایران داشته باشند. البته نمی توان مانع زائران شد. چون مدت سفر طولانی است و نیاز طبیعی زائر است که در کنار زیارت، تفریحاتی نیز داشته باشد و خرید هم یکی از این تفریحات است.

این مدیر کاروان تاکید کرد: اگر به زائران بگوییم هیچ خریدی از عربستان نداشته باشند، این سخنان تاثیر نخواهد داشت بلکه باید قبول کنیم که برخی از اجناس در عربستان ارزانتر از بازار ایران است. چون آنان مالیات نمی دهند و فروش بیشتری هم دارند ولی زائران باید باور کنند که خرید از آنجا به قیمت از دست دادن فرصت عبادت و نماز و قرائت قرآن در مشاهد شریفه است.

وی ارائه توضیحات از سوی مدیران کاروان ها را کاهش دهنده ۳۰درصدی میزان خرید ایرانیان از بازار عربستان برآورد کرد و گفت: گاهی زائران اشتیاق خرید در عربستان دارند و نمی توان مانع خرید ۱۰۰درصدی آنان شد ولی نقش روحانیون کاروان ها، تجربه زائرانی که قبلا مشرف شده اند و فعالیت های فرهنگی سازمان ها و نهادهای ذیربط به ویژه صدا و سیما را هم نباید از خاطر دور داشت. 

حسینی فعالیت های فرهنگی بعثه مقام معظم رهبری در سازمان حج و زیارت را چشمگیر دانست ولی خواستار دخالت برخی نهادهای فرهنگی همچون سازمان تبلیغات اسلامی یا وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به ویژه در زمینه فرهنگ سوغاتی شد. 

از فرهنگسازی و کار فرهنگی که بگذریم توجه به زوایای مختلف سوغات حج می تواند زمینه ساز کاهش سوغات خارجی و استقبال از کالاهای داخلی دانست.

افزایش مدت سفر زائران بیت الله تا ۳۶ روز را می توان یکی از ویژگی های حج امسال برای ایرانیان دانست که ممکن است باعث افزایش بازارگردی آنان در پاساژهای مکه و مدینه شود.

قطبی در این زمینه واژه لاتین «ویندوز شاپینگ» یا پاساژگردی را به کار برد و گفت: ما هنوز برنامه ای برای بازار رفتن یا پاساژگردی نداریم. چون خانم ها علاقه به دیدن اجناس دارند ممکن است یک روز از این سفر را به گشتن در بازار اختصاص دهیم.

وی افزود: به نظرم بازارگردی برای یک روز اشکالی ندارد. البته سازمان حج توصیه کرده که زائرن از سوار شدن بر خودروهایی که در مقابل هتل ها وظیفه بردن حاجیان را به بازارها دارند، خودداری کنند و ما به این نکات نیز توجه داریم.

شواهد نشان از آن دارد که خرید زائران ایرانی از بازار عربستان سال به سال کاهش می یابد و برخی از مدیران کاروان ها با مقایسه وضعیت چمدان های سنگین زائران در سال های گذشته، خریدهای زائران را در سال های اخیر خوب توصیف می کنند.

حسینی که از سال ۷۱ توفیق خدمتگزاری به زائران بیت الله نصیبش شده، گفت: الحمدلله نوع نگرش زائران ایرانی به خرید و سوغاتی خیلی بهتر شده است. چون در زمانی مجبور بودیم برای یک کاروان ۲۰۰ نفره یک تریلی اجاره کنیم تا بار زائران را از مدینه به مکه یا از مکه به مدینه حمل کند که این حالت مربوط به زمانی بود که نیمی از سفر زائران انجام شده بود. 

وی افزود: در سال های اخیر شاهد هستیم که صندوق های اتوبوس ها برای تمام بار زائران کافی است و گاهی ممکن است یک خاور کوچک اجاره کنیم. البته برخی از زائران حتی از گرفتن چمدان هایی که از سوی کاروان اعلام می شود، انصراف داده و اعلام عدم نیاز می کنند.

این مدیر کاروان با بیان خاطراتی از سال های دور گفت: در گذشته برخی وسایل خانگی به ویژه تلویزیون و لباسشویی ارج و قرب خاصی داشت به گونه ای که در یک سال مسئولان مجبور شدند یک هواپیمای غول پیکر برای حمل بار حجاج اختصاص دهند ولی همچنان مقداری از بار مسافران بر زمین مانده بود.

مدیریت سوغات را می توان یکی از نکاتی دانست که زائران بیت الله با تدبیر و برنامه ریزی می توانند از بروز برخی مشکلات به ویژه در حمل و نقل آن جلوگیری کنند.

قطبی گفت: ما سه زائر هستیم که می توانیم شش چمدان با خود ببریم ولی سهمیه دو نفر را گرفتیم و در مجموع چهار چمدان با خود می بریم. به هرحال حمل و نقل این چمدان ها نیز فکر زائران را مشغول می کند.

وی گریزی هم به توافق سازمان حج و زیارت و سازمان هواپیمایی زد و گفت: این دو سازمان مقرر کرده اند که هر زائری می تواند حداقل دو چمدان داشته باشد که برخی کاروان ها چمدان هایی را آماده کرده اند و این برنامه ریزی باعث شده تا هر زائری با دو چمدان به وطن برگردد، یعنی این که هیچ ممنوعیتی در میزان سوغاتی زائران وجود ندارد و لذا اگر بخواهیم زائران را به خرید داخلی تشویق کنیم، چنین کاری مناسب نیست. 

این زائر بیت الله به سخنان رهبر معظم انقلاب هم اشاره ای کرد و گفت: بسیاری از اجناسی که در بازارهای عربستان وجود دارد، در بازار تهران نیز قابل خرید است و رهبر انقلاب نیز فرمود که اجناس آنجا تبرکی ندارد. 

وی به زائران پیشنهاد کرد تا اجناسی را از بازارهای مکه و مدینه خریداری کنند که در بازارهای خودمان وجود ندارد. 

سخن از بازار داخلی و اشتغال و تولید شد که شعار امسال هم به این دو امر مقدس مزین است و برخی از فعالان اقتصادی، سوغات حج را یکی از بهترین فرصت ها برای سازمان ها و کارگاه های تولیدی می دانند.

حسینی شاهرودی گفت: در زمینه فرهنگسازی برای سوغات حج می توان گفت کار قابل توجهی صورت نگرفته است. یعنی هفته حج گذشت ولی فقط شاهد برنامه روضه رضوان از سیما بودیم که تمرکز این برنامه نیز به مسائلی دیگر توجه دارد. 

به گفته این مدیر کاروان در هفته حج یعنی از اول تا هفتم ذیقعده باید فضای کشور به موضوع حج و مسائل پیرامونی آن اختصاص یابد و اگرچه امسال سازمان حج و زیارت کارهای خوبی انجام داده ولی درباره سوغاتی به کمتر مطلبی برمی خوریم.

حجت الاسلام نوری گفت: به منظور تقویت اقتصاد داخلی و جلوگیری از خروج سرمایه کشور باید تدابیری اندیشیده شود که حجاج یا از خرید سوغاتی پرهیز کنند و یا در داخل کشور محصولاتی با قیمت و کیفیت مناسب و مورد نیاز حجاج عرضه شود. لذا در حالی که در کشور بیکاری وجود دارد، لازم است در ساز و کار خرید سوغاتی حج با توجه به رهنمودهای مقام معظم رهبری بازنگری جدی صورت گیرد.

وی اضافه کرد: برنامه ریزی برای بهره گیری از ظرفیت تولیدات داخلی جهت تهیه محصولات خاص سوغات سفر حج در داخل کشور می تواند بستری را فراهم کند که مردم در هنگام بازگشت از سفرهای زیارتی، سوغات مادی و معنوی مناسبی را تهیه کنند و لذا لازم است ساختار تولیدات محصولات صنعتی در کشور به گونه ای طراحی شود که رهنمودهای مقام معظم رهبری در خصوص حمایت از صنایع و تولیدات داخلی و اقتصاد مقاومتی مورد توجه قرار گیرد.

هنگامی که حسینی شاهرودی مصادیقی از سوغاتی های ایرانی را در سفر حج برمی شمرد، به سجاده نماز رسید و از آن به عنوان یکی از پرطرفدارترین سوغاتی حجاج ایرانی یاد کرد و خواستار رونق خط تولید این محصول در کشور شد.

حسینی گفت: معمولا در چمدان هر زائری چند سجاده دیده می شود که از بازارهای عربستان خریداری می کنند که هم جنبه مذهبی دارد و هم از آن استقبال می شود و لذا اگر تولید کنندگان اقدام به تولید سجاده هایی با کیفیت خوب مانند سجاده های عرضه شده در عربستان کنند، زائران قبل از عزیمت به حج از بازار داخلی خرید خواهند کرد.

قطبی نیز در میان سخنان خود به سجاده هم اشاره ای کرد و گفت: هنگام خرید در بازار تهران شاهد عرضه سجاده کرمانشاه بودیم ولی متاسفانه قیمت آن به اندازه ای زیاد است که هر زائری نمی تواند آن را خریداری کند. 

سجاده را می توان یکی از محصولاتی دانست که در چمدان های زائران دیده می شود ولی بسیاری از محصولات مانند چادر، تسبیح، پارچه و اسباب بازی را می توان در بازارهای داخلی پیدا کرد.

حسینی مدیر کاروان حج گفت: ۹۵ درصد از چادرهایی که در بازارهای عربستان عرضه می شود، با فرهنگ ایرانی اسلامی مناسب نیست، چون این چادرها نازک و در واقع تزئینی است درحالیکه برخی شرکت های داخلی می توانند چادر مشکی را با قیمتی مناسب و با تخفیفی ویژه برای زائران درنظر گیرد و با سودی کمتر در راستای کمک به اقتصاد مقاومتی به خرید داخلی نیز رونق بخشد.

وی به عنوان نمونه به تولید قاب های هنری با مناظر مذهبی اشاره کرد و افزایش جذابیت ها را باعث جذب زائران به خرید داخلی دانست و خواستار برپایی نمایشگاه حج شد تا در کنار بیان مسائل مربوط به حج، فروشگاه هایی به زائران معرفی شود و از این طریق ۵۰ درصد از دغدغه زائران را برای خرید سوغاتی کم کنند.

حسینی که مدیر برنامه ریزی یک شرکت خصوصی پتروشیمی است، به سابقه فعالیت برخی شرکت ها و فروشگاه های آنها در پایانه های هوایی اشاره کرد و گفت: این شرکت ها همچنان فروشگاه هایی را دارند ولی استقبال چندانی از آن نمی شود. چون در گذشته تفاوت قیمت زیاد بود و زائران از آن استقبال می کردند. به ویژه کالاهای برقی ولی در سال های اخیر زائران برای خرید وسایل برقی از بازار خرید می کنند.

وی دسترسی به چنین فروشگاه های را یکی از مشکلات این فروشگاه ها دانست و گفت: در گذشته شاهد تقاوت قیمت در این فروشگاه ها و بازار عربستان بودیم ولی تنوع نداشتن برخی اجناس مانند چادر، بلوز یا سجاده باعث خلوت شدن این فروشگاه ها شده است.

قطبی نیز الگوگیری از نمایشگاه عطر سیب را چاره ساز در این زمینه دانست و گفت: همانگونه که در ایام محرم برای تامین برخی از نیازهای مادی و فرهنگی هیات های مذهبی نمایشگاه عطر سیب از سوی شهرداری و با همکاری نهادهای فرهنگی برگزار می شود، برای زائران نیز می توان نمایشگاهی با تولیدات داخل برپا کرد.

البته وی معتقد است وجود مشوق های اقتصادی باعث رونق بازار داخلی برای زائران می شود و از سوء استفاده برخی از مغازه داران انتقاد کرد.

قطبی گفت: برخی مغازه داران اجناس چینی مانند دمپایی را به اسم تولید داخل عرضه می کنند که در سفر حج مورد نیاز حجاج است. 

وی از عرضه لباس های احرام چینی هم انتقاد کرد و گفت: اجناس چینی درجه یک در بازارهای مکه و مدینه عرضه می شود ولی در اینجا بسیاری از سودجویان اجناس چینی را به عنوان جنس درجه یک ارائه می کنند که بی کیفیت است و در واقع درجه سه است.

برخی کارشناسان نیز معتقدند شکافی میان حوزه هنر و صنعت برای سوغات ایرانی وجود دارد که این شکاف فرصتی را برای تاجران خارجی ایجاد کرده تا بازار سوغات ایرانیان را تسخیر کنند.

حجت الاسلام نوری گفت: ضعف طراحی و تولید محصولات متناسب با ذائقه مردم موجب شده است که بسیاری از تولیدات داخلی مناسب با ذائقه مردم نباشد درحالی که تولیدکنندگان خارجی به ویژه چینی با شناسایی ذائقه عمومی مردم ایران توانسته اند هزاران محصول مختلف مناسب با فرهنگ بومی و ملی و حتی دینی مردم ایران تولید کنند و در عمل توانسته اند بازار محصولات فراوانی را از دست تولید کنندگان، صنعت گران و هنرمندان کشور خارج کنند. 

وی افزود: به عنوان مثال به دلیل کم توجهی به ذائقه و توان مالی مردم، بسیاری از تولیدات صنایع دستی که دسترنج تلاش، ذوق و هنر استادکاران ایرانی است، به اجناس تقلبی و چینی تغییر کند و مردم به جای استفاده از محصولات داخلی به مصنوعات خارجی روی می آورند که این مساله ناشی از شکاف حوزه هنر و صنعت در تولید محصولات داخلی است.

این کارشناس امور فرهنگی تاکید کرد: این شکاف باعث شده تا محصولات بسیار خوب صنایع دستی کشور به تولید انبوه منجر نشود و یا تولیدات با ذائقه و هنر ایرانی همخوانی نداشته باشد که در سایه این شکاف صنعت کاران خارجی و خصوصاً چینی ها بسیار هوشمندانه از تلفیق هنر و صنعت بهره گیری کرده و بازار بسیاری از محصولات کشور را در دست گرفته اند.

وی از هنرهایی همچون سنگ تراشی و ترمه بافی به عنوان نمونه یاد کرد و گفت: زمانی این هنرها در بازار ایران و کشورهای منطقه رونق خاصی داشت ولی به مرور زمان بر اثر بی توجهی به سلایق و ذائقه مشتریان و فاصله گرفتن قدرت خرید مشتریان با قیمت ها، جای خود را به محصولات ارزان بی کیفیت خارجی داده و به همین دلیل بسیاری از مشاغل فرهنگی که ریشه در فرهنگ، هنر و ارزش های دینی مردم داشته به فراموشی سپرده شد و کالاهای چینی، تقلبی و قاچاق سبد سوغات زائران را پر کرده است. 

نوری افزود: لذا در شرایطی که بسیاری از کارگاه ها و کارخانه های داخلی ظرفیت تولید محصولات مناسب برای سوغات سفر و تأمین نیاز مسافران و زائران را دارند، ساز و کار نظام فرهنگی و اجرایی کشور و حتی نظام امنیتی و قضایی کشور در جلوگیری از قاچاق و اقدامات بازدارنده باید به گونه ای باشد که مانع ورود محصولات خارجی شوند.