آشنایی با هنر سنگ ‌تراشی (حجاری)

 سنگ‌ تراشی به دلیل پایداری سنگ، از دوران پیشاتاریخ تاکنون ادامه یافته‌ است

سنگ تراشی

برای تراشیدن بخش های اضافی سنگ دو روش وجود دارد که قدیمی ترین روش آن سائیدن سطح سنگ است. با سائیدن سطح سنگ، بتدریج سطح پایین رفته تصویر مورد نظر ظاهر می گردد. سائیدن های دقیق زیاد و پرداخت آن موجب می شود تا سطح نهایی کیفیتی خاص پیدا کند. سطوحی که با روش سنگ تراشی ساخته می شود از نظر بصری و همچنین لامسه ای بسیار هموار و لطیف است.

حجار کیست؟

درصورتی که کار سنگ تراش نسبتا خام است همکار وی حجار (نقار) کتیبه های سنگی بسیار ظریف و حجاری تزیینی دقیقی به نام قلمزنی یا حجاری ظریفه یا منبت کاری روی سنگ انجام می دهد که بکار مساجد، آرامگاه مردمان مشهور و دیوارهای ساختمان های مهم می خورد. حجار صاحب هنر و صنعتی است که پیکارهای دیوارهای کاخ های هخامنشیان در تخت جمشید را خلق کرده است.

ابزارهای سنگ تراشی 

انواع ابزارهای سنگ تراشی عبارت اند از: قلم موج و قلم درز (برای کم کردن زوائد و بریدن سنگ)، قلم نَقّاری باریک (برای ایجاد خط و کارهای ظریف)، قلم دندان تیشه ای (برای زدودن زوائد سطح سنگ)، قلم کشو (برای صیقلی کردن کف و زمینه نقوش که همراه با خراشیدن است)، قلم حفره، انواع تیشه برای ایجاد سطوح زبر که اصطلاحآ به آن یک تیشه یا دو تیشه کردن می گویند و نیز تیشه کمپرسی یا کلنگ سنگ تراشی دودَم نیز برای ایجاد سطوح بسیار زبر.

ابزارهای سنگ تراشی در راستای اهداف ویژه ای طراحی شده و در طی قرن ها تکامل پیدا کرده است

نحوه ساخت اشیای سنگ ‌تراشی

برای ساخت اشیای سنگ تراشی، اول تخته سنگهای حاصل شده از معادن را به سه تا چهار قسمت، بسته به تقاضای کارگاه، می بُرند؛ بعد سنگها را که در این مرحله «اَنْگاره» نامیده میشوند، با کلنگ، تقریبا به شکل ظرف موردنظر در می آورند. در این مرحله، سنگ را «چالور»، «کلنگی» و «قلوه» می نامند. مراحل بعدی با دست یا روی چرخ مخصوص انجام می شود. در کار با دست، چالور را با میخ و میله درشتی تهی می کنند و برای پرداخت سطح بیرونی آن، اول روی آن سوهان می کشند و بعد با سمباده پارچه ای آنرا صیقل می دهند.

در کار با دستگاه سنگ تراشی، کمانه آنرا که زهش به دور محوری چوبی قرار دارد و با قیر به سنگی متصل است، به حرکت درمی آورند. سنگتراش با یک دست کمانه را جلو و عقب می برد و با دست دیگر با افزار مخصوصی که قلابی در انتها دارد، سنگ را می برد. این دستگاه در اساس مثل مته آتشی ابتدایی و بسیار شبیه دستگاه خراطی اما نیرومندتر است. در سالهای گذشته، دستگاههای موتوری به خصوص در قم جای دستگاه سنگ تراشی سنّتی را گرفته است.

نمونه های سنگ تراشی دوره اسلامی

از اولین نمونه های سنگ تراشی در دوره اسلامی میتوان به تزئینات کاخ المشَتّی یا کاخ زمستانی در اردن از سده اول هجری اشاره کرد که یادآور روشهای مختلف برخاسته از سنّتهای قبلی است. 

۱. سنگ تراشی دوره فاطمی:

در مصر دوره فاطمی به خصوص کاربرد سنگ و تزئینات داخلی در مسجدها و به ویژه مرمر در محراب چشم‌گیر است.  در سنگهایی که برای نمای خارجی مساجد استفاده می شد نیز، سنگ تراشی متأثر از نمونه های مغربی دیده می شود که یکی از زیباترین آنها سردر مسجد اَقْمَر در قاهره از دوره فاطمیان است.  نقوش حجاری پرکار این بنا عبارتند از نواری از کتیبه در بالا و زیرسطح بام، مقرنس کاری و قوسی با ردیفهای افقی با حجاری خاص. در همین دوره، استفاده از سنگ در ساخت بناهای نظامی مثل استحکامات بدرالجمالی و بناهای مذهبی در تونس و مغرب معمول بود.

۲. سنگ ‌تراشی عصر ممالیک:

کاربرد و علاقه به سنگ تراشی در عصر ممالیک (از اواسط سده هفتم تا ابتدای سده دهم) نیز هم چنان از کنده کاری شیر بر سنگ مرمر در مسجدی از دوره بیبرس اول، گرفته تا حجاریهای دیوارهای شهر قدیمی اسکندریه رایج بود. نمای مسجد جامع تیروزی (سده هشتم) در دمشق که با سنگهای رنگارنگ ساخته شده متعلّق به این دوره اند. استفاده از لاشه ـ سنگ در معماری شمال افریقا و کاربرد سنگ تراشیده ــکه ادامه سنّت معماری رومی و بیزانسی در سوریه بودــ تا سده های بعد ادامه داشت. برای نمونه ورودی مسجد مهدی در تونس یا گلدسته های مسجدجامع «کتیبه» در مراکش از سنگ خام، مناره مسجد حَسّان در رباط از سنگ کنده کاری شده و مناره مسجد کبیر در تِلِمْسان از سنگِ تراشیده است.

۳. سنگ تراشی دوره ساسانی:

سنگ تراشی دوره ساسانی را ازکنده کاری و نقوش برجسته بر روی ۴ سنگ می توان شناخت که بیشتر آن ها در دامنه کوههای فارس بوجود آمده است. اغلب این نقوش بمنظور نشان دادن پیروزی بر سلاطین روم ایجاد گردیده است. کلیه حجاری های دوره ساسانی عبارتست از ۲۰ حجاری که در نقش رستم، نقش رجب (۲ کیلومتری شمال تخت جمشید) فیروز آباد، سر، مشهد و شاپور واقع شده و علاوه بر اینها باید از یک حجاری در سلماس (شمال غربی دریاچه ارومیه) و حجاری مفصل طاق بستان در نزدیکی باختران نام برد که تمام این حجاریها به جز طاق بستان در یک دوره هفتاد ساله (بین سالهای ۲۲۵ تا ۲۹۵ میلادی) ساخته شده است.

سنگ ‌تراشی می‌تواند به دو روشِ مستقیم یا غیر مستقیم انجام شود

۴. سنگ ‌تراشی دوره قاجار:

در دوره قاجار، توجه دوباره ای به سنگ تراشی به خصوص در ازاره های مساجد و بناهای شکوهمند یادمانی شد، برای نمونه ازاره های مسجد فیلسوف و مسجد سلطانی (امروزه امام خمینی) در تهران، حجاریهای شاه عبدالعظیم و نقش برجسته چشمه علی در ری.

۵. سنگ ‌تراشی دوره پهلوی:

از ابتدای دوره پهلوی کم کم استفاده از سنگ تراشی در روبنای ساختمانها با نقش کم و ساده رایج شد. بنای کاخ مرمر نمونه ای از استفاده از این سنگ است. اکنون، معادن سنگهای ساختمانی تزیینی در کرمان، همدان، خراسان، قم و کردستان از ثروتهای ملی ایران محسوب میشوند که برغم رشد چشم‌گیر بهره برداری از آن ها، سهم ناچیزی در صادرات دارند. از سال ۱۳۶۳ ش، برای استفاده بهینه از ذخایر سنگ، در روش استخراج سنّتی آن یعنی استفاده از باروت دگرگونیهایی حاصل شد و روش مکانیزه و بعد استفاده از ماشین آلات جدید برش ـ ساب جای آنرا گرفت و به کارگیری روش انفجاری از سال ۱۳۷۲ ش ممنوع اعلام شد.

۶. سنگ ‌تراشی دوره سلجوقیان و عثمانی:

در آسیای صغیر در دوره سلجوقیان و بعد عثمانی، کاربرد سنگ و سنگ تراشی در معماری به دلیل در دسترس بودن بیشتر سنگ، بسیار معمول تر بود و سنگ از مصالح عمده معماری به شمار می رفت. برای نمونه در دوره سلجوقیان تحت تأثیر معماری مسیحی، احداث برج مدور با پوشش سنگی مرسوم شد، مثل مقبره اَخْلاط. حجاریهای زیبا و ظریف و پرکار مدرسه چفته مناره لی، نقوش هندسی کنده شده بر ورودی مقبره ماماخاتون یا حجاریهای مقبره مولانا در قونیه از نمونه های برجسته حجاری آسیای صغیر در این دوره است.

سنگ تراشی در عصر ساسانیان اوج و رونق زیادی پیدا کرد

مراکز سنگ تراشی در ایران

امروزه دو مرکز اصلی سنگ تراشی در ایران، قم و مشهد است و هم اینک در شهرهای ذکر شده تعدادی از افراد در مراحل گوناگون استخراج سنگ بری، سنگتراشی و حکاکی روی سنگ اشتغال دارند.

سنگ تراشی در مشهد به اینصورت است که سنگتراشان از انواع سنگ ها مانند مرمر، نسوز، سیاه، زرد، قرمز و سفید استفاده می کنند که صرف نظر از سنگ سبز بقیه ی سنگ ها از معادن موجود در استان خراسان تامین می شود. مصرف سنگ سیاه مشهد به علت ارزانی و نقش پذیری زیاد بوده و نزدیک به ۷۰ درصد سنگتراشان این نوع سنگ را مصرف می کنند ولی سنگ سبز کرمان به دلیل گرانی و نیاز به صرف وقت زیاد جهت تولید محصول، مصرف کمتری دارد و صرفا برای ساخت اشیا تزئینی به کار می رود.

سنگتراشان قم از سنگ آلاباستر برای تولید محصولات استفاده می کنند و قابل ذکر است که سنگتراشان در هر دو شهر علاوه بر انواع سنگ، از مواد دیگری نظیر گچ، چسب سنگ، رنگ و پولیش نیز در جریان تولید محصولات استفاده می کنند و ابزار و آلات مرسوم در کارگاه های سنگ تراشی معمولاً بسیار ساده و ابتدائی بوده و حاوی وسایلی نظیر چرخ سنگ تراشی، الماسه، پرگار، قلم آهنی سوهان اره و غیره است.

سنگ تراشی در ساختن بنا‌های تاریخی و آثار باستانی نقش بسیار مهم و اساسی داشته

گردآوری: بخش فرهنگ و اندیشه سرپوش