کیست تا کشتی جان را ببرد سوی نجات دست ما را برساند به دعای عرفات

درهای آسمان دوباره گشوده می‌شود و انسان، بار دیگر بر سفره مهمانی مهربانی می‌نشیند که رحمت واسعه‌اش، کران تا کران هستی را در برگرفته است؛ عزیزی که بندگانش را دوست می‌دارد و نعمت‌هایش را از آن ها دریغ نمی‌کند، هرچند که در به جا آوردن مراتب بندگی کوتاهی کنند. امروز روز عرفه است؛ روز نیایش.

در سرزمین وحی هنگامه‌ای برپاست؛ زائران از اقصی نقاط جهان آمده‌اند تا بر دواری مقدس بچرخند و با رفیق اعلی تجدید عهد کنند؛ در منا و عرفات، باران نور می‌بارد و ما که دوریم از آن مکان روحانی و فضای معنوی، اشک دریغ بر دیده‌هایمان جاری است و دست نیاز به سوی پروردگاری بلند می‌کنیم که آشفتگی ما را در میل به کسب رضایتش، دوست دارد.

عرفه، یک فرصت است؛ یک مجال، برای آنان‌که می‌خواهند از «مضیق حیات» درگذرند و «وسعت مُلک لامکان» را ببینند؛ برای کسانی که از تازیانه مادی‌گرایی خسته‌اند و راغب اند به هجرت از عالم «ناسوت» به «لاهوت». عرفه، مشق عشق کردن است، تمرین دوستی با خداست. عرفه، هنگام معرفت است، این‌که جایگاهت را بشناسی و بدانی که در عالم بیکران، ذره‌ای ناچیز بیش نیستی؛ این‌که دریابی غرور و نخوتت، نه تنها دردی از تو دوا نخواهد کرد، بلکه دردی بر هزار دردت خواهد افزود.

عرفه، بزنگاه ابراز بندگی است؛ نقطه کانونی ذره‌بین ارادت است که وجود بنده مخلص را می‌سوزاند و از آلودگی‌ها پاک می‌کند. عرفه، یادآور آغاز یک هجرت است؛ هجرتی از فراز کوه عرفات تا دشت تفتیده نینوا؛ هجرتی از زمین تا عرش اعلی.

مناجات عاشقانه خونِ خدا مرحوم شیخ عباس قمی، در کتاب شریف «مفاتیح‌الجنان» به نقل از «بشر» و «بشیر»، فرزندان غالب اسدی، روایت کرده‌است که در غروب روز عرفه سال ۶۰( هـ.ق)، هنگامی که زائران خانه خدا در خیمه‌هایشان مشغول استراحت بودند، امام حسین(ع)، به همراه تعدادی از اهل‌بیت و دوستدارانشان، از خیمه خارج شدند، در جانب چپ کوه ایستادند، دست‌ها را به آسمان بلند کردند و به مناجات با پروردگار مشغول شدند. آن‌چه در کتاب‌های روایی به عنوان دعای حضرت سیدالشهداء(ع) وارد شده، مربوط به همین زمان و همین روز است.

امام(ع) می‌دانستند که نمی‌توانند حج را تمام کنند، آگاه بودند که این آخرین باری است که در عرفات، با معبود خود راز و نیاز می‌کنند.

برای دوستداران حسین(ع) و آنان‌که در دلشان، با شنیدن نام او، شوری عظیم برپا می‌شود، زمزمه مناجات سالار شهیدان، در آخرین ساعات روز عرفه، باید رنگ و بویی دیگر داشته باشد، آن‌گاه که می‌خوانند: «اَلْحَمْدُ لله الَّذی لَیْسَ لِقَضآئِهِ دافِعٌ وَلا لِعَطائِهِ مانِعٌ وَلا کَصُنْعِهِ صُنْعُ صانِعٍ وَهُوَ الْجَوادُ الْواسِعُ؛ ستایش و سپاس مخصوص پروردگاری است که برای حکمتش، برگرداننده‌ای و برای بخشش او، بازدارنده‌ای وجود ندارد. کسی نمی‌تواند آن‌چه را او خلق کرده، بیافریند که او، سخاوتمندی وسعت‌بخش است.» «لَمْ تَرْضَ لی یا اِلهی نِعْمَةً دُونَ اُخری وَرَزَقْتَنی مِنْ اَنواعِ الْمَعاشِ وَصُنُوفِ الرِّیاشِ بمَنِّکَ الْعَظیمِ الاْعْظَمِ عَلَیَّ وَاِحْسانِکَ الْقَدیمِ اِلَیَّ حَتّی اِذا اَتْمَمْتَ عَلَیَّ جَمیعَ النِّعَمِ وَصَرَفْتَ عَنّی کُلَّ النِّقَمِ لَمْ یَمْنَعْکَ جَهْلی وَجُرْاءَتی عَلَیْکَ اَنْ دَلَلْتَنی اِلی ما یُقَرِّبُنی اِلَیْکَ وَوَفَّقْتَنی لِما یُزْلِفُنی لَدَیْکَ؛ ای پروردگار مهربان من! تو برایم نعمتی را بدون نعمت دیگر نخواستی و روزی‌ات در قالب انواع وسایل زندگی و اقسام مختلف بهره‌ها، نصیب من شد و این مهربانی و مرحمت، به واسطه لطف و بخشندگی قدیم و دیرینه‌ات بر این بنده بود؛ تا جایی که همه نعمت‌ها را به من ارزانی داشتی و آن ها را کامل و بلاها را از من دور کردی؛ با این حال، [این لطف و کرم سخاوتمندانه تو] مرا از نادانی و گستاخی‌ام نسبت به تو باز نداشت، اما تو، [با وجود نافرمانی‌ام]، به آن‌چه مرا به سوی تو هدایت کند، راهنمایی‌ام کردی و به آن‌چه این بنده [گنهکار] را مقرب درگاهت می‌کند، توفیق دادی.» آن‌گاه، شوریده سر و پریشان از ناچیزی خیرات و خجلت زده از انبوهی سیّئات، به شیوه مولا و امامشان زمزمه می‌کنند که: «مَنْ وَجَدَکَ لَقَدْ خابَ مَنْ رَضِیَ دُونَکَ بَدَلاً وَلَقَدْ خَسِرَ مَنْ بَغی عَنْکَ مُتَحَوِّلاً کَیْفَ یُرْجی سِواکَ وَاَنْتَ ما قَطَعْتَ الاْحْسانَ وَکَیْفَ یُطْلَبُ مِنْ غَیْرِکَ وَاَنْتَ ما بَدَّلْتَ عادَهَ الاِمْتِنانِ. یا مَنْ اَذاقَ اَحِبّآئَهُ حَلاوَة الْمُؤانَسَهِ فَقامُوا بَیْنَ یَدَیْهِ مُتَمَلِّقینَ وَیا مَنْ اَلْبَسَ اَوْلِیائَهُ مَلابسَ هَیْبَتِهِ فَقامُوا بَیْنَ یَدَیْهِ مُسْتَغْفِرینَ اَنْتَ الذّاکِرُ قَبْلَ الذّاکِرینَ وَاَنْتَ الْبادی بالاْحْسانِ قَبْلَ تَوَجُّهِ الْعابدینَ وَاَنْت الْجَوادُ بالْعَطآءِ قَبْلَ طَلَب الطّالِبینَ وَاَنْتَ الْوَهّابُ؛ آن‌که تو را یافته، چه زیانکار است اگر به غیر تو راضی شود و چه خاسر است کسی که به غیر تو رو کند؛ چگونه می‌تواند چنین کند؟ حال آن‌که تو نیکی و احسانت را از او قطع نکرده‌ای. چگونه از غیر تو می‌توان چیزی خواست، با آن‌که تو شیوه عطا و بخششت را تغییر نداده‌ای؟ ای کسی که به دوستدارانت، شیرینی همدمی خود را چشاندی و آن ها [از شوق وصال] به بندگی و عرض ارادت به تو برخاستند؛ ای پروردگاری که به قامت اولیای خود، لباس هیبت و بزرگی پوشانیدی و آن ها در مقابل، به طلب آمرزش از تو برخاستند. تو آن خدایی هستی که [بندگان] را یاد کنی، پیش از آن‌که تو را یاد کنند و احسان و نیکی خود را نصیب پرستندگانت می‌کنی، پیش از آن‌که به سوی تو توجه کنند؛ تو آن بخشنده‌ای که پیش از آن‌که طالبان چیزی از تو طلب کنند، آن را می‌بخشی و تویی [آن یکتا پروردگار] پُربخشش.» اَللَّهُمَّ اِنَّک اَقْرَبُ مَنْ دُعِیَ وَاَسْرَعُ مَنْ اَجابَ وَاَکرَمُ مَنْ عَفی وَاَوْسَعُ مَنْ اَعْطی وَاَسْمَعُ مَنْ سُئِلَ یا رَحمنَ الدُّنْیا وَالاْخِرَةِ وَرحیمَهُما لَیسَ کمِثْلِک مَسْئُولٌ وَلا سِواک مَاْمُولٌ دَعَوْتُک فَاَجَبْتَنی وَسَئَلْتُک فَاَعْطَیتَنی وَرَغِبْتُ اِلَیک فَرَحِمْتَنی وَوَثِقْتُ بک فَنَجَّیتَنی وَفَزعْتُ اِلَیک فَکفَیتَنی اَللّهُمَّ فَصَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ عَبْدک وَرَسُولِک وَنَبیک وَعَلی الِهِ الطَّیبینَ الطّاهِرینَ اَجْمَعینَ وَتَمِّمْ لَنا نَعْمآئَک وَهَنِّئْنا عَطآئَک وَاکتُبْنا لَک شاکرینَ وَلاِلاَّئِک ذاکرینَ آمینَ آمینَ رَبَّ الْعالَمینَ؛ پروردگارا! تو نزدیک ترین کسی هستی که او را می‌خوانند و از هر کسی زودتر دعای بندگانت را اجابت می‌کنی؛ در گذشت و بخشش، از همه بزرگوارتری و عطایت از همه وسیع‌تر است؛ [تو همانی که] در اجابت درخواست، از همه شنواتری.

ای بخشاینده و مهربانِ دو جهان! به راستی که برای درخواست‌کنندگان، مثل و مانند تو اجابت کننده‌ای وجود ندارد و جز تو آرزو شده‌ای نیست که خواندمت و اجابتم کردی، درخواست کردم و عطا کردی، به درگاهت مایل شدم و تو با مهربانی و لطف، نوازشم کردی، به تو اعتماد کردم و نجاتم دادی، به درگاهت نالیدم و کفایتم کردی؛ پس خدای من! بر محمد و خاندان پاک او درود فرست و نعمت‌هایت را بر ما کامل کن، عطایت را بر ما گوارا گردان و ما را در زمره شکرگزاران و یادآوری کنندگان نعماتت قرار بده، آمین، یا رب العالمین.»

اعمال روز عرفه درباره اعمال روز عرفه، روایات متعددی از ائمه معصومین(ع) نقل شده است که بر اساس آن ها، مهم ترین اعمال این روز، از این قرارند:

۱- غسل کردن

۲- زیارت امام حسین(ع)

۳- به جا آوردن دو رکعت نماز، بعد از نماز عصر و قبل از قرائت دعای مشهور روز عرفه.

طبق مندرجات کتاب شریف «مفاتیح الجنان»، بهتر است این دعا را در فضایی بدون سقف(زیر آسمان) قرائت و پس از آن، ضمن اعتراف به گناهانمان نزد پروردگار، از او طلب بخشش و عفو کنیم. مرحوم محدث قمی درباره کیفیت به جا آوردن این نماز، در «مفاتیح‌الجنان» می‌نویسد:«نماز ظهر و عصر را با رکوع و سجود نیکو به جا آورد و چون فارغ شود، دو رکعت نماز بخواند و در رکعت اول، بعد از [سوره] حمد، [سوره] توحید(قُل هو ا... احد) و در [رکعت] دوم، بعد از [قرائت سوره] حمد، قل یا ایها الکافرون(سوره کافرون) بخواند.» محدث قمی، پس از بیان چگونگی به جا آوردن دو رکعت نماز، می‌افزاید:«بعد از آن چهار رکعت نماز گزارد، در هر رکعت، بعد از [قرائت سوره] حمد، پنجاه مرتبه سوره توحید بخواند.»

۴- روزه گرفتن که مرحوم شیخ عباس قمی به نقل از کفعمی در «مفاتیح الجنان» می‌نویسد:«مستحب است روزه روز عرفه برای کسی که ضعف پیدا نکند از دعا خواندن.» ۵- ذکر تسبیحات روایت شده از رسول‌خدا(ص) به ترتیبی که مرحوم قمی در «مفاتیح‌الجنان» آورده است. این تسبیحات با دعای «سُبحانَ الَّذی فِی السَّماءِ عَرشَهُ ...» آغاز می‌شود، ۶- قرائت صلوات «اللّهُمَّ یا اَجوَدَ مَن أَعطی و ...» که از امام صادق(ع) نقل شده و محدث قمی آن را در کتاب شریف «مفاتیح‌الجنان» آورده است. ۷- قرائت دعای «أُم داود» که در ایام اعتکاف ماه رجب نیز آن را قرائت می‌کنند. ۸- قرائت دعای حضرت سیدالشهداء(ع) که از مهم ترین و تأثیرگذارترین اعمال روز عرفه و زمان قرائت آن، عصر این روز پربرکت است.