رویکردهای نوین به فلسفه زبان و زبان دین

به گزارش ایبنا، مقصود از زبان دین، زبان مورد استفاده در کتب آسمانی ادیان ابراهیمی و سنن منقول از انبیاء و ائمه(ع) در مذهب شیعه است که عمدتا به صورت جمله‌های مکتوب به دست ما رسیده است. از همان زمان آغاز نزول قرآن و صدور روایات تا به امروز، مسلمانان، کم و بیش با مسائل و مشکلات مربوط به فلسفه زبان و زبان دین، هر چند نه به تفصیل و تصریح، بلکه به اجمال و به تلویح، سر و کار داشته‌اند. این نکته در مورد گروه‌های خاصی از اندیشمندان مسلمان بیشتر صادق بوده است، یعنی در مرتبه نخست، فقیهان، مفسران و متکلمان، و در مرتبه بعد فیلسوفان و عارفان. در این میان نیز حکیمان و شاعران بزرگی که مشرب خاص کلامی و عرفانی داشته و در آثار و اشعار خود به آیات و روایات پرداخته‌اند جایگاه خاصی دارند. با این حال، باید توجه داشت که در حیطه فلسفه زبان و زبان دین، هم ماهیت مسائل مطرح شده در دنیای معاصر و هم، تنوع و گستردگی آنها و هم، رویکرد اندیشمندان معاصر در حل و فصل آنها تفاوت‌های آشکاری با مسائل طرح شده در گذشته و رویکرد پیشینیان در مواجهه با آن مسائل دارد. 

ساختار کتاب، علاوه بر مقدمه، از یک فصل مقدماتی(اول)، دو فصل اصلی و یک فصل پایانی تشکیل شده است. فصل اول، در واقع، چکیده‌ای است از کتاب «درآمدی بر فلسفه زبان و زبان دین» که در آن تلاش شده است مهم‌ترین نظریه‌ها و دیدگاه‌ها درباره موضوعاتی چون ارجاع واژه های دینی، معناداری گزاره‌های دینی، نظریه‌های عدم تعین در ترجمه و تفسیر، ارادہ استعمالی و جدی و همچنین معنای حقیقی/مجازی/ استعاری و ارتباط آنها با زبان دین به شکلی فشرده ارائه شوند. هرچند انتخاب مطالب مورد نظر از کتابی با حجمی بیش از ۲۵۰ صفحه و خلاصه کردن آن در حدود ۳۵ صفحه کار چندان آسانی نیست؛ اما در ضرورت آن شکی وجود ندارد. زیرا بر مبنای چنین نظریه‌هایی است که در دو فصل بعدی، آرای شش مفسر قرآن و گروهی از متکلمان، فیلسوفان و عارفان و همچنین دیدگاه مولوی در اشعار مثنوی، درباره چیستی زبان دین تبیین خواهند شد. در واقع، فهم درست مطالب فصل‌های دوم و آشنایی با مطالب فصل اول است.

طرح و نقد دیدگاه‌های گوناگون درباره این موضوعات، کمک خواهد کرد تا تصویر بهتری از دیدگاه مفسران قرآن و مولوی درباره زبان دین به دست آید. اینکه مفسران قرآن و مولوی کدام یک از این دیدگاه‌ها را به تصریح یا به تلویح پذیرفته‌اند، موضوع اصلی بحث کتاب در فصل‌های بعدی است.

بر این مبنا در فصل دوم، دیدگاه شش مفسر مشهور درباره زبان دین با استفاده از توضیح آرای آنها در تفسیر برخی از آیات متشابه قرآن بررسی می‌شود. هدف این است که مشخص شود از دیدگاه آن اندیشمندان، زبان به کار رفته در این آیات چگونه زبانی است. در انتخاب مفسران و اندیشمندان تلاش شده است افرادی از شاخه‌های مختلف فکری و با دیدگاه‌های کلامی، فلسفی و عرفانی مختلف دست چین شوند تا تقابل و تضارب آرای آنها با وضوح بیشتری خود را نشان دهد.

نتایج فصل دوم نشان خواهد داد که دیدگاه مفسران متکلم، بیشتر مبتنی بر فرض اشتراک لفظی میان واژه‌های مورد استفاده در گزاره‌های مربوط به خداوند و سایر موجودات است. حال آنکه دقت در آرای مفسران فیلسوف نشان می‌دهد دیدگاه آنان با نظریه زبان تمثیلی قرابت فراوانی دارد؛ زیرا فرض آنها این است که همان معنای یکسان، البته با درجات و شدت و ضعف‌های گوناگون، قابل حمل بر موجودات مختلف، از موجودات فیزیکی گرفته تا ساحت قدس الهی است. با این حال، کتاب این احتمال را هم بررسی کرده‌است که شاید بتوان در مورد برخی از آیات، هم دیدگاه مفسران متکلم و هم نظرگاه مفسران فیلسوف را با نظريه زبان نمادین نیز تطبیق داد.

در فصل سوم، آراء و دیدگاه‌های مولوی درباره زبان دین بررسی شده است. تردیدی نیست که مولوی یکی از اثرگذارترین شاعران و متفکران در فرهنگ ایران و حتی جهان است. وی از جمله اندیشمندانی است که بسیاری از افکار و دیدگاه‌هایش، فراتر از زمان و مکان، همچنان استوار و معتبر است و از این رو، ابعاد مختلف اندیشه‌های او همچنان نیازمند تحقیق از زوایا و منظره‌ای تازه و بدیع است. از طرف دیگر، استفاده فراوان مولوی از آیات قرآن و روایات، محرک قدرتمندی برای پژوهش درباره چیستی زبان دین از منظر مولوی است.

چنین پژوهشی می تواند ما را در درک و تفسیر بهتر آن پرشمار ابیاتی از مثنوی یاری کند که در آنها مولوی به‌گونه‌ای با آیات قرآن سروکار داشته است. به‌علاوه، از این منظر می‌توان به فهم بهتری از چگونگی تأثیر نحله‌های کلامی و عرفانی پیشین بر مولوی و همچنین تأثیر وی بر مکتب‌های شعری و نحله‌های فکری بعدی در چنین حیطه‌ای دست یافت. همچنین، دیدگاه‌های مولوی می‌تواند راهگشای بسیار خوبی برای یافتن پاسخ به برخی از پرسش‌های امروزین درباره چیستی زبان دین باشد. از اینرو، قصد مولفان کتاب این است که با بررسی اشعار مولوی در مثنوی به این پرسش پاسخ دهند که از نظر مولوی ماهیت و کارکرد گزاره‌های دینی، به ویژه گزاره‌های منقول در قرآن چیست؟ به عبارت دیگر، می‌خواهیم بدانیم از دیدگاه مولوی، مبتنی بر اشعار وی در مثنوی، آیا گزاره‌های دینی، یعنی گزاره‌های موجود در قرآن، معنادار هستند یا خیر؛ و در صورت معنادار بودن، زبان دین چه نوع زبانی است.

در «پیش درآمد» کتاب آمده است: «می‌توان گفت سخن گفتن با زبان، از اساسی‌ترین توانایی‌های انسان است. زبان، علاوه براینکه ابزار ایجاد ارتباطات بین گروه‌های گوناگون انسانی است، استفاده‌های فرهنگی، اجتماعی و دینی فراوانی نیز داشته و دارد. فلسفه زبان یکی از حوزه‌های اصلی مطالعه زبان به روش عقلی و تحلیلی است که به زبان به مثابه موضوعی فلسفی می‌نگرد. در این حوزه، سه موضوع اصلی برای مطالعه زبان عبارتند از: معناشناسی (یعنی، چگونگی افاده معنا به وسیله عبارات)، ارجاع ( یعنی، چگونگی رابطه زبان و جهان)، و استعمال یا کاربرد (یا، چگونگی ارتباط آدمیان با یکدیگر با استفاده از زبان). این سه موضوع، چنان به دغدغه اصلی به ویژه فیلسوفان تحلیلی از ابتدای قرن بیستم تا اواسط آن تبدیل شد که از آن، به دوره چرخش زبانی یاد کرده‌اند. به علاوه، به دلیل استفاده از منطق و ریاضیات برای تحلیل زبان، رویکرد این دوره به نام تحلیل منطقی زبان خوانده می‌شود.