این گزارش، وصف حال جان نزار کتاب است. گویی با هر محاسبه‌ای که کرده‌ایم، بخشی از فاجعه را به تحلیل نشسته‌ایم. هر جمع و ضرب و تقسیمی که صورت گرفته، چهره بحرانی عمیق را از پس غبار شعارهای خوش‌رنگ‌و‌لعاب کتاب و ترویج کتابخوانی بیرون آورده و حقیقتی تلخ را لخت و عریان پیش‌روی نهاده است. هشت تحلیل بخوانید که به شما می‌گویند ماجرای پر آب چشم کتاب در بهار و تابستان چگونه به دو ماه از صورت خزان چنگ زده و خراشی عمیق بر آن انداخته است؛ خزانی که برای اهل مطبعه تازه آغاز شده و با بحران کاغذ، کابوسی دیگر را نیز انتظار می‌کشد.
گزارش براساس آمار اعلامی خانه کتاب تنظیم شده است.
فروردین‌ماه به فراخور تعطیلات نوروزی، کم‌بنیه‌ترین ماه سال‌جاری به لحاظ انتشار کتاب است. از همین‌روست که در این ماه تنها با انتشار ۲۹۹۳عنوان کتاب مواجه‌ایم. آبان‌ماه، یعنی واپسین ماهی که آمارش از سوی خانه کتاب اعلام شده، با ۸۲۷۷عنوان کتاب، در صدر است. در عین حال، در همه ماه‌ها، نسبت به مدت مشابه سال ۱۳۹۵ با افزایش تعداد عناوین روبه‌روییم. فروردین سال گذشته ۲۶۸۴ و فروردین امسال ۲۹۹۳عنوان، اردیبهشت‌ماه سال گذشته ۵۹۶۰ و اردیبهشت‌ماه امسال ۷۵۷۵ عنوان، خردادماه سال گذشته ۵۵۱۵ و خردادماه امسال ۶۵۰۲ عنوان، تیرماه سال گذشته ۵۶۴۸ و تیرماه امسال ۷۷۵۰ عنوان، مردادماه سال گذشته ۶۹۲۶ و مردادماه امسال ۸۲۵۹عنوان، شهریورماه سال گذشته ۶۷۳۰ و شهریورماه امسال ۷۹۴۱عنوان، مهرماه سال گذشته ۵۶۲۲ و مهرماه امسال ۷۷۳۱ عنوان، آبان‌ماه سال گذشته ۷۸۵۱ و آبان‌ماه سال‌جاری ۸۲۷۷عنوان کتاب منتشر شده است.
بنابراین ۵۷۰۲۸ عنوان کتاب در هشت ماهه نخست سال منتشر شده است. تا همین‌جای کار بیش از ده‌هزار عنوان نسبت به مدت مشابه سال ۱۳۹۵ با افزایش عناوین منتشرشده مواجه هستیم. آمار خانه کتاب برای هشت ماهه سال گذشته، ۴۶۹۳۶عنوان را به ما نشان می‌دهد. از ۵۷۰۲۸ کتابی که از فروردین تا آبان‌ماه جاری منتشر شده‌اند، ۱۳۰۵۲ عنوان ترجمه و ۴۳۹۷۶ عنوان مربوط به آثار تالیفی است. تا همین جای کار نشان می‌دهد دست کم روی کاغذ، اقبال مخاطبان همچنان به کتاب‌هایی است که به قلم نویسندگان وطنی نوشته شده‌اند.
محاسبه نسبت عناوینی که برای بار نخست چاپ و منتشر شده‌اند با کتاب‌هایی که تجدید چاپ را تجربه کرده‌اند، چند تحلیل را پیش‌روی می‌نهد. ابتدا به آمار سری بزنیم؛ ۳۴۴۶۹ عنوان کتاب در هشت ماهه نخست سال جاری، چاپ اول خود را در بازار دیده‌اند و ۲۲۵۵۹ هم عددی است که از جمع‌کردن کتاب‌های تجدید چاپی فروردین تا آبان‌ماه به دست می‌آید. یک تحلیل می‌تواند بر این مبتنی باشد که ناشران حتی در ماه‌هایی که کاغذ آرام‌آرام روی ناخوش خود را در بازار نشان می‌داد، جسارتمندانه به انتشار کتاب‌هایی دست زده‌اند که پیش از این در آزمون بازار سنجیده نشده‌اند. در واقع ناشران در انتشار این مقدار از عناوین چاپ اول بیشتر بر گمانه‌زنی‌ها و پیش‌بینی‌های خود از میزان استقبال مخاطبان حساب کرده‌اند. تحلیلی دیگر اما می‌تواند این انگاره را پیش روی قرار دهد که اغلب کتاب‌هایی که ناشران در این مدت منتشر کرده‌اند، هنوز قابلیت رسیدن به چاپ دوم را نداشته‌اند.
۷۵ میلیون و ۴۳۵ هزار و ۱۵۷ جلد کتاب از همه عناوین در هشت ماهه نخست سال منتشر شده است. بدیهی است که شمارگان اسفباری است. این آمار، تحلیلی بسیار ساده و ناراحت‌کننده را به دست می‌دهد. ما در هشت ماه گذشته حتی برای هر ایرانی یک جلد کتاب هم منتشر نکرده‌ایم؛ و البته که می‌دانید این آمار مربوط به شمارگان کتاب‌های منتشر شده است و نه کتاب‌های به‌فروش‌رفته. و این، حقیقتی تلخ‌تر است.
حالا به متوسط شمارگان می‌رسیم؛ یعنی میانگین تعدادی که برای هر کتاب منتشرشده می‌توانیم محاسبه کنیم. بالاترین تیراژ، مربوط به شهریورماه است با ۱۸۷۸؛ ماهی که منتهی به فصل آغاز به کار مدارس است و بازار کتاب‌های کمک‌درسی داغ. پایین‌ترین آمار را هم تیرماه با ۱۲۴۹ تیراژ از آن خود کرده. می‌دانید رابطه غم‌انگیز سقف و قعر این جدول چیست؟ همان‌طور که در ماه منتهی به آغاز به کار مدارس شمارگان کتاب بالا رفته در آغازین ماه تعطیلات مدارس پایین آمده؛ این یعنی بسیاری از جمعیت کتابخوان، همچنان فقط کتاب‌های درسی و کمک‌درسی‌شان را می‌خوانند و مطلقا به کتاب‌های عمومی روی خوش نشان نمی‌دهند. این‌گونه است که حتی اگر در عناوین، موضوعاتی چون ادبیات و دین، گوی سبقت را از کمک‌درسی‌ها ربوده باشد، حالا‌حالا‌ها مانده تا بتواند کمر درس و مشق را در شمارگان خم کند و روی تشک بازار کتاب بخواباند.
۱۵۳۴؛ این عددی است که از جمع و تقسیم شمارگان کتاب و در میانگین به‌دست می‌آید. لابد تصور می‌کنید با توجه به کتاب‌هایی که با شمارگان سیصد، پانصد و نهایتا هزارتایی در بازار می‌بینید، شمارگان ناامیدکننده‌ای نیست، اما فراموش نکنید که این عدد، میانگین است و در این میان، کتاب‌هایی معدود با تیراژهایی بیست‌سی‌هزارتایی به کمک این عدد آمده‌اند تا چندان آبروریزی بزرگی به بار نیاید. راستی! همین عدد آبروریزی نیست. برای جمعیت ۸۰ میلیونی حتی همین تیراژ ۱۵۳۴تایی اسف‌بار نیست؟ حتما هست.
حالا برسیم به آمار پرعناوین‌ترین و همچنین پرتیراژترین کتاب‌ها به تفکیک موضوعات. محاسبه و بررسی آمار هشت ماهه نخست امسال، نکات جالب توجهی را پیش روی می‌نهد. ابتدا اجازه بدهید آمار چند حوزه را که به تفکیک محاسبه کرده‌ایم مرور کنیم:
ـ به لحاظ تعداد عناوین، حوزه ادبیات، تا این جای امسال اول است با ۸۸۹۹ عنوان. پس از ادبیات، کتاب‌های کودک و نوجوان در رتبه بعدی هستند با ۸۳۲۸ عنوان. کتاب‌های کمک درسی ۶۵۲۴ عنوان را به خود اختصاص داده‌اند و سر آخر آثار مربوط به دین ۵۵۷۹ شده‌اند. اما اگر به میانگین شمارگان این عناوین و موضوعات نگاهی بیندازیم، کلا این جدول، به هم می‌ریزد. جالب است که ادبیات با این‌که به لحاظ عناوین با حدود ۸۹۰۰ عنوان در جدول عناوین در رتبه نخست ایستاده اما اگر میانگین شمارگان این عنوان را محاسبه کنیم به عدد ۱۰۵۰ می‌رسیم و این‌گونه، ادبیات را باید از منظر شمارگان از صدر به قعر جدول بفرستیم. این را بگذارید به حساب این‌که جمعیت شاعر و قصه‌نویس ما آن‌چنان‌که این روزها در شبکه‌های اجتماعی نیز می‌بینید زیاد است اما ناشران برای این تعداد از عناوین، تیراژهایی بسیار پایین اختصاص می‌دهند.
ـ رتبه دوم جدولِ عناوین در موضوعات، به کتاب‌های کودک و نوجوان رسیده است با ۸۳۲۸ عنوان و البته این تنها رتبه‌ای است که اگر موضوع بررسی را عوض کنیم و به شمارگان برسیم باز هم سر رتبه خودش باقی می‌ماند؛ کتاب‌های کودک و نوجوان به لحاظ تیراژ هم دومند با میانگین تیراژ ۱۹۸۹.
ـ کتاب‌های کمک درسی به لحاظ عنوان در جدول ما سومند با ۶۵۲۴عنوان. اما اگر به میانگین تیراژ نگاه کنیم، کمک‌درسی‌ها به صدر جدول می‌رسند با ۲۸۸۶ شمارگان.
ـ عناوین کتاب‌های دینی امسال با جابه‌جایی‌هایی در جدول مواجه شده است. با این‌که به لحاظ عنوان، کتاب‌های دینی با ۵۵۷۹ مورد رتبه چهارم را دارند، اما اگر به میانگین شمارگان این کتاب‌ها توجه کنیم آنها یک رتبه در جدول بالا می‌آیند و با میانگین شمارگان ۱۶۸۰ سوم می‌شوند.
بررسی نسبت میانگین شمارگان و تنوع عناوین در موضوعات مختلف، ما را به این تحلیل می‌رساند که همچنان شمارگان کتاب‌های درسی حتی با توجه به تعداد عناوین پایین‌اش بالاست. این خود باز نشان‌دهنده این است که اقبال به کتاب‌های درسی، با توجه به کاربردی‌بودنشان و این‌که دانشآموزان و دانشجویان مجبورند به آنها رجوع کنند، همچنان حرف اول را می‌زند. خدا را شکر که زور بالا سر دانشآموزان و دانشجویان است و الا معلوم نبود، آنها که اغلبشان نشان داده‌اند اهل توجه به کتاب‌هایی جز کتاب‌های درسی‌شان نیستند چه مقدار می‌توانستند این آمار را اسفناک‌تر کنند!
صابر محمدی
- 15
- 6
