نگاهی به زندگی بزرگ علوی، «آقا بزرگِ» ادبیات ایران

«سید مجتبی آقا بزرگ علوی» مردی با موهای موج‌دار و جوگندمی را اهالی سرزمین داستان با نام «بزرگ علوی» می‌شناسند. روزنامه‌نگار و نویسنده‌ای که آثارش هم در حد و اندازه نامش، بزرگ بود و بر ادبیات معاصر ایران اثر گذاشت. نویسنده‌ای که به دوستش «صادق هدایت» شبیه نبود و بر خلاف متن‌های سراسر ناامیدانه و منفعلانه هدایت، آثارش رنگی از مبارزه و زندگی و امید داشت. درباره او که در بهمن ۱۲۸۲ در تهران متولد شد و در بهمن ۱۳۷۵ در برلین از دنیا رفت، می‌توان بسیار نوشت؛ اما حقیقت این است که  او بخش زیادی از خودش را در آثارش بازآفرینی کرده و برای شناختن بزرگ علوی بیش از هر کاری باید آثارش را خواند؛ چرا که او بر خلاف بسیاری از نویسندگان هم‌دوره‌ای‌اش به جای تقلید و کپی‌کاری، خودش را نوشته است.

زندگی و زمانه آقا بزرگ

جوانیِ بزرگ، با یک واقعه تراژیک همزمان شده بود؛ پدرش بعد از یک ورشکستگی تجاری خودکشی کرد. بزرگ که در آلمان روان شناسی و علوم تربیتی خوانده بود، به ایران بازگشت و در دوره‌ای کار حرفه‌ای نویسندگی را آغاز کرد که اغلب نویسندگان و روشنفکران گرایش های سوسیالیستی داشتند. شاید بتوان به طور کلّی زندگی او  را به چند دوره مهم تقسیم کرد: اوّل، تحصیل در آلمان قبل از جنگ جهانی اوّل و آشنایی با نویسندگانی  همچون: «هاینریش  هاینه»،  «هرمان هسه»، «فئودور داستایوفسکی»،  «ماکسیم گورکی»، «برتولت برشت»، «آنتوان چخوف»، و... . دوّم ، آمدن به ایران، آشنایی با «صادق هدایت»، گرایش شدید به ایرانی‌گری، آشنایی با «دکتر تقی ارانی» و  چهارسال زندانی شدن. سوّم، آزادی از زندان، مشارکت در تشکیل حزب توده ایران، سردبیری مجله پیام نو،  همکاری با مجلات سخن،  مردم و... نگارش و نشر داستان‌های رئالیستی، شرکت در فعالیت‌های اجتماعی  و فرهنگی. او در سال‌های روزنامه‌نگاری‌اش با عنوان مستعار «فریدون ناخدا» مقاله و داستان می‌نوشت و چهارّم، کودتای  ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ خورشیدی،  اقامت طولانی در اروپا،  بازگشت موقت به ایران،  عزیمت مجدد به اروپا و وفات در برلین آلمان.

«چشم هایش»، حضور زنان در ادبیات

بزرگ علوی را بیش از هر چیز با رمان «چشم هایش» می‌شناسند. یک عاشقانه ناآرام در یک بستر تاریخی ناآرام. شاید بتوان عنوان عاشقانه سیاسی را به این ماجرای سراسر رمانتیک داد. در حقیقت بزرگ علوی بیش از هر کاری زمانه خودش را توصیف می‌کند و داستان‌هایش را در دل همین زمانه می‌پروراند به همین دلیل بزرگ علوی را پیرو سبک واقع‌گرایی اجتماعی می‌دانند. کسی که در داستان‌هایش بنا دارد درباره مسائل و آسیب‌های اجتماعی آن سخن بگوید. «جمال میرصادقی» اعتقاد دارد، رمان چشم هایش مسیر ادبیات داستانی ایران را عوض کرده است. این کتاب از معدود آثار فارسی است که در مرکز آن، یک زن با تمام عواطف و ارتعاشات روانی و ذهنی قرار گرفته است.

«گیله مرد»، تصویر جامعه ایران

در کتاب ادبیات فارسی سال دوم دبیرستان، داستانی بود به نام «گیله مرد». داستانی سراسر درد و وحشت و اندوه و البته مبارزه و پایداری. گیله مرد در حقیقت از نخستین داستان‌های ایرانی بود با سبکی تازه که در آن پویایی و حرکت به جای توصیف و ایستایی قرار گرفته بود. شاید اغراق نباشد که این داستان پرکشش و پر افسوس را یکی از موفق‌ترین نمونه‌های داستان‌های کوتاه فارسی بدانیم که از ویژگی‌های فنی و غنی نیرومندی برخوردار است؛ داستانی دولایه، هم واقع‌گرا و هم نمادین. صرف انتخاب درون‌مایه عصیان‌کردن علیه ظلم، نمایشگر اعتراض و خشم نویسنده علیه ناروایی‌های اجتماعی نیز هست.

«ورق‌پاره‌های زندان»، خلق ادبیات پایداری

سبک بزرگ علوی برای ادبیات فارسی سبک تازه و بدیعی بود.  برخی از داستان های او به‌صورت معماگونه آغاز و سپس آن واقعه تشریح و بازسازی می‌شود. اما نقطه تمایز او در داستان‌نویسی، خلق یک گونه داستان به نام «ادبیات زندان» یا «ادبیات پایداری» است. او در دو کتاب «پنجاه و سه نفر» و «ورق پاره‌های زندان» به روایتگری واقع‌بینانه از فضای زندان و داستان‌های هم‌بندان خود پرداخته است.  او در دیباچه‌ کتابش نوشته: «عنوانِ ورق‌پاره‌های زندان اسم بی‌مسمایی برای این یادداشت‌هایی که اغلب آن‌ها، در زندان تهیه شده، نیست. در واقع اغلب آن ها روی ورق پاره، روی کاغذ قند، کاغذ سیگار اشنو یا پاکت‌هایی که در آن برای ما میوه و شیرینی می‌آوردند، نوشته شده‌است؛ و این کار بدون مخاطره نبوده‌است. در زندان اگر مداد و پاره کاغذی مأمورین زندان در دست ما می‌دیدند، جنایت بزرگی به‌شمار می‌رفت.»

سرانجام آقا بزرگ ادبیات

بزرگ علوی سال‌های بسیاری از عمرش را در آلمان زندگی کرد و استادیار دانشگاه هومبولت بود.  درباره‌اش می‌گفتند ممکن نیست سراغش بروید و دست رد به سینه‌تان بزند، برای شاگردانش و دوستداران ادبیات و اهالی فرهنگ همیشه وقت داشت. علوی در مدت حضورش در دانشگاه، فعالیت‌های ادبی فراوانی انجام داد که نمونه‌اش تدوین لغت‌نامه فارسی- آلمانی و ده‌ها ترجمه از زبان آلمانی به فارسی بود. «احمد محمود»، «نسیم خاکسار» و «علی اشرف درویشیان» را از تاثیرپذیرفتگان آثار او می‌دانند.

الهام یوسفی