نگاهی به ادبیات عرب، به بهانه سالروز مرگ نجیب محفوظ

ادبیات عرب امروزه دیگر توانسته است با درنوردیدن مرزها، به موفقیت های زیادی در ساحت ادبیات جهان دست پیدا کند. این پیشرفت در حوزه های رمان، داستان کوتاه و شعربوده است. امروز می بینیم که بسیاری از آثار نویسندگان مرد و زن عرب، به زبان های زنده دنیا ترجمه شده و در غرفه های کتاب فروشی سراسر دنیا در دسترس کتاب خوان ها قرار گرفته است. با نزدیک شدن به سالروز مرگ نجیب محفوظ سرشناس ترین نویسنده عرب زبان،(۳۰ اوت)، در این نوشتار نگاهی داریم به ادبیات عرب.

مروری بر پیشینه ادبیات عرب

شاید قدیمی‌ترین داستان مکتوب قصۀ مصری «دو برابر» باشد که در قرن ۳۳ پیش از میلاد مسیح بر پاپیروس نوشته شده است. از سوی دیگر داستان با قصۀ «یوسف و زلیخا» در قرآن کریم تجلی یافت و در کل داستان های قرآنی با نام احسن القصص، هدف آموزندگی داشتند. اما رمان در شکل امروزی آن، به گفته «حمدی سکّوت» پژوهشگر مصری، در کتاب« رمان عربی»، از«محمدحسین هیکل» و با انتشار رمان «زینب» در مصر آغاز شد.

باید اذعان کرد که رمان عرب در اوایل قرن بیستم میلا‌دی و در مصر با حاکمیت دو جریان فکری - مارکسیست‌ها و اخوان المسلمین - آغاز شد که در این برهه بیشتر انگیزه‌های سیاسی و اجتماعی یا تاریخی دارد. رمان نویسان مهم این دوره «جرجی زیدان»، «توفیق الحکیم»، «طه حسین» و ... هستند و پس از آن ها رمان به شکلی مدرن با «نجیب محفوظ» پدر رمان عرب شروع می شود که از نسل دوم نویسندگان مصر است. همچنین به نویسندگانی از جمله «صنع‌ا... ابراهیم» و «خیری شلبی»، «جمال‌الغیطانی»، «یوسف العقید»، «ادوارد خراط» و ... می‌توان به عنوان رمان نویسان موفق نسل سومی جهان عرب اشاره کرد.

پدر رمان معاصر عرب

«نجیب محفوظ» شاید سرشناس ترین نویسنده جهان عرب باشد؛ کسی که جایزه‌ نوبل ادبیات سال ۱۹۸۸ را از آن خود کرد .او ۱۱ دسامبر ۱۹۱۱ در یکی از محلات قاهره به دنیا آمد و در طول ۷۰ سال فعالیت ادبی خود بیش از ۵۰ رمان‌، پنج نمایش نامه‌، ۳۵۰ داستان کوتاه و ده‌ها فیلم نامه به نگارش درآورد. برخی از کارهای وی سوژه فیلم سازان شد و مورد اقتباس آثار سینمایی و تلویزیونی قرار گرفت.

در ایران نیز بر اساس کتاب «کوچه مدق» وی، فیلمی به‌نام «کافه ستاره» ساخته شد. برخی از صاحب نظران محفوظ را برترین و تاثیر گذارترین نویسنده جهان عرب می دانند؛ کسی که توانست رمان نویسی مصر را توسعه بخشد اما او به دلیل برخی جانبداری های سیاسی از جمله حمایت از پیمان صلح انور سادات با رژیم غاصب اسرائیل در «کمپ دیوید»، مورد انتقاد قرار گرفت و کتاب‌های او در بسیاری ازکشورهای عربی ممنوع بود.

محفوظ در آثارش از شخصیت های واقعی پیرامونش قهرمان داستانی می ساخت. فرهنگ و فولکلور را به بومی‌ترین شکل می توان در آثار وی دید. او با نگاهی فلسفی درباره طبقات مختلف اجتماع نوشته است و در طول فعالیتش در تمام زمینه های رمان از تاریخی و رئالیستی گرفته تا رمان جریان سیال ذهن، آوانگاردی و فلسفی قلم زده است.یکی از آثار مهم وی «میرامار» است که منتقدان غربی آن را یکی از آثار کلا‌سیک مهم خاورمیانه قلمداد کرده‌اند. ‌برخی آثار نجیب محفوظ که فارسی ترجمه شده عبارت است از «وراجی روی نیل»، «گدا»، «کوچه مدق»، «خواب»، «جنایت» و...

محبوب ایتالیایی ها

«ادوارد خراط» از نویسندگان و منتقدان ادبی نامدار مصری است که تا کنون ۵۰ اثر ادبی منتشر کرده است. از وی در نخستین دوره از جشنواره جهان عرب که در ایتالیا برگزار شد، به عنوان نماینده نویسندگان عرب تقدیر شد. دلیل این انتخاب تاثیراتی است که آثار وی بر فرهنگ ایتالیا گذاشته‌ است. وی اکنون دهه ششم زندگی خود را می‌گذراند و ترجمه‌های مختلفی از آثارش به زبان های زنده دنیا از جمله ایتالیایی صورت گرفته است.

منتقد سعودی ها

«عبده خال»، نویسنده اهل عربستان سعودی، به عنوان منتقد جنجالی جامعه محافظه کار سعودی شهرت یافته و کتاب‌هایش در عربستان توقیف است. او با رمان «به بلندی کاخ‌ها» توانست جایزه بوکر عربی را به خود اختصاص دهد. این رمان روایتی است از قدرت و ثروت نامحدود شیخ نشین های سعودی. داوران جشنواره این رمان را هجوی دردناک توصیف کرده اند که رابطه میان قدرت و حکومت را در جامعه سنتی عربستان و واقعیات هولناکی از دنیای کاخ های سلطنتی را به خواننده نشان می دهد.

نخستین فلسطینی برنده بوکر عربی

«ربعی‌المدهون» نخستین نویسنده فلسطینی است که با رمان «سرنوشت‌ها: کنسرتوی هولوکاست ونکبت» موفق شد جایزه« بوکر عربی»را دریافت کند. موضوع اصلی رمان مهاجرت اجباری و گروهی فلسطینیان در سال ۱۹۴۸ میلادی است که به روز نکبت معروف شده است. مدهون در این رمان تراژدی زندگی اشغال شده فلسطینیان را روایت می‌کند. همچنین رمان اشاره ای به هولوکاست دارد.

دیگر ستارگان آسمان ادبیات عرب

بی شک نبض رمان عرب در دست مصری هاست و آن ها نویسندگان موفق بسیاری را تحویل ادبیات عرب داده اند. در این جا به معروف ترین مردان نویسنده عرب زبان و غیر مصری اشاره می کنیم؛ کسانی که با آثارشان در ساحت ادبیات عرب درخشیده و نامی برای خود رقم زده اند. «جبران خلیل جبران»، «الیاس خوری»و «ربیع جابر» از لبنان، «امیل حبیبی» و «غسان کنفانی» از فلسطین، «فهد اسماعیل» و «سنعوسی» از کویت، «محمد خضراحمد سعداوی» از عراق، «عبدالرحمن منیف» و «حنا مینه» از سوریه. «مونس الرزار» و «غالب هلسا» اهل اردن، «طیب صالح»، از سودان، «محمد دیب» همچنین«مالک حداد» از کشور الجزایر .

زنان تاثیر گذار در ادبیات عرب

«سحر خلیفه»، نویسنده مشهور فلسطینی است که با روایت های زیبا از وقایع تلخ، توانسته است فصل تازه ای در ادبیات فلسطین پدید آورد. در رمان های وی دو جریان نبرد زن با سنت واشغال و مسئله فلسطین به خوبی به تصویر کشیده شده است . جوایز ادبی«نجیب محفوظ»، «البرتو مورافیا»و «سروانتس» از جمله جوایز  وی هستند. این نویسنده همچنین درسال ۲۰۰۶میلادی جایزه ویژه خوانندگان فرانسوی را با ۷۰ درصد آرا به خود اختصاص داد. قهرمان پروری، ملی گرایی و عشق به آزادی مفاهیمی است که در نوشته های این نویسنده زن وجود دارد.از دیگر نویسندگان موفق زن در دنیای ادبیات عرب می توان به «رجاء عالم» رمان نویس اهل عربستان سعودی و نخستین زن برنده بوکر عربی، «اهداف سوئیف»مصری،«آسیه جبار» الجزایری و همچنین «غاده السمان» نویسنده اهل سوریه اشاره کرد.

استقبال کم از ادبیات عرب

هر چند ما از نظر فرهنگی با اعراب تشابهاتی داریم اما استقبال از رمان و ادبیات عرب در کشورمان کم است و گاهی برخی می پرسند مگر عرب ها هم جایزه ادبی دارند؟ آن ها هم رمان خوب نوشته اند؟ یا این که اصلا از عرب زبان ها کسی نوبل ادبیات هم برده است؟ در جامعه ما و حتی میان قشر کتاب خوان، فقر اطلاعاتی درباره  ادبیات عرب، ژاپن، هند و دیگرکشورهایی که مشابهات فرهنگی زیادی با آن ها داریم وجود دارد.

البته این وضعیت نسبت به ادبیات ترکیه و درپی استقبال مردم از آثار«اورهان پاموک» اندکی تعدیل شده است و درصدی از رمان خوان ها دریافته اند به جز ادبیات آمریکا و اروپا دیگر کشورها نیز می توانند چیزی برای عرضه داشته باشند. به هر حال این تمایل به ادبیات غرب و آمریکا که تشابهات فرهنگی کمتری با جامعه ما دارند و از طرفی نا آشنایی با ادبیات دیگرکشورها، کارشناسی صاحب نظران را می طلبد. به نظر می رسد رمان و ادبیات فارسی چند گام عقب تر از ادبیات عرب است زیرا هر چند ما از آثار عربی استقبالی نمی کنیم اما آن ها با ادبیات فارسی و رمان ها و نویسندگان مشهور فارسی زبان آشنایی دارند و آثار زیادی از فارسی به زبان عربی ترجمه شده و در دسترس خوانندگان عرب زبان قرار گرفته است.