صائب غزل و ضرب المثل

اگر از یک کارشناس یا استاد ادبیات فارسی بخواهید بزرگ‌ترین شاعران فارسی را نام ببرد، شاید تعدادشان به ۱۰ نفر هم نرسد. به عبارتی، دشتِ شعرِ فارسی چند کوه بلند دارد که هر کدام سرآمد عصر خود بوده و دیگران در پای این کوه‌ها رشد کرده‌اند و سایۀ کوه‌ها، اجازه نداده است که آن‌ها هم بزرگ و نامدار شوند. یکی از کوه‌های بلند شعر فارسی صائب تبریزی است. این شاعر نازک خیال و خلّاق، شعر فارسی را از تکرار و تقلید بیهوده نجات داد و افق تازه‌ای برایش ترسیم کرد. آن چه در ادامه می‌خوانید نکاتی از زندگی و شعر صائب تبریزی به مناسبت روز بزرگداشت اوست.

شاعری از خاک پاک تبریز

میرزا محمدعلی، پسر میرزا عبدالرحیم بازرگان ثروتمند تبریزی و به عبارتی یک آقازاده بود که بعدها تخلص شعری «صائب» را برای خودش انتخاب کرد. صائب بین سال‌های ۱۰۰۰ تا ۱۰۰۷ هجری قمری در تبریز به دنیا آمد و در کودکی به همراه پدرش به اصفهان رفت. صائب در جوانی به سفر حج و یک بار هم به زیارت امام رضا(ع) رفت. او با شنیدن وصف هندوستان، فیلش یاد این دیار را کرد و به هند رفت و بعد از ۹ سال به اصفهان برگشت. صائب تبریزی در سال ۱۰۸۷ در اصفهان درگذشت و به خاک سپرده شد. او فرزندی به نام میرزا رحیم و نوه‌ای به نام محمدعلی داشته که قبرشان نزدیک قبر صائب است.

سراینده تک بیت‌های ناب

صائب تبریزی یکی از پرکارترین شاعران زبان فارسی است؛ تا جایی که تعداد ابیات او را از ۸۰ تا ۳۰۰ هزار نوشته‌اند و علاوه بر این، ۲۰ هزار بیت تُرکی هم به او نسبت داده‌ شده است. یکی از جذاب‌ترین بخش‌های دیوان صائب، تک بیت‌های ناب اوست که تعدادی از آن‌ها در زبان روزمره مردم جاری شده‌است: «تعمیر خانه‌ای که بود در گذار سیل/ ای خانمان خراب، برای چه می‌کنی؟»، «از متاع عاریت بر خود دکانی چیده‌ام/ وام خود خواهد ز من هر دم طلبکاری جدا»، «ز هم جدا نبود نوش و نیش این گلشن/ که وقت چیدن گل، باغبان شود پیدا».

در قامت یک نجات‌دهنده

میرزا محمد علی تبریزی کار بزرگی برای شعر فارسی انجام داد و آن رهایی شعر از دام تکرار و ابتذال بود. شاعران بعد از حافظ حرف تازه‌ای برای گفتن نداشتند و صائب در قرن یازدهم طرحی نو درانداخت و شعر را به دنیایی دیگر به نام سبک هندی یا اصفهانی برد. خیال‌انگیزی، مضمون‌سازی، اسلوب معادله و حس‌آمیزی از جمله ویژگی‌های مهم این سبک است.

ابیاتی که ضرب المثل شدند

صائب تبریزی استاد «اسلوب معادله» است؛ این بیت‌های معروف صائب نمونه‌هایی از اسلوب معادله هستند که خیلی از آن‌ها به شکل ضرب‌المثل درآمده‌اند: « من از بی‏قدری خار سر دیوار دانستم / که ناکس کس نمی‏گردد از این بالانشینی ها»، « از حادثه لرزند به خود قصر نشینان/ ما خانه به دوشان غم سیلاب نداریم»، «اظهار عجز پیش ستم‌پیشه ابلهی است/ اشک کباب موجب طغیان آتش است»، «فکر شنبه تلخ دارد جمعۀ اطفال را/ عشرت امروز بی اندیشۀ فردا خوش است». شاعر در اسلوب معادله، موضوع و مثالش را در یک مصرع مستقل جا می‌دهد؛ به طوری که می‌توان دو مصرع را حتی جا به جا کرد. یکی دیگر از ترفندهای خاص صائب نظیره‌گویی یا استقبال او از شعر شاعران پیش از خود است. او حدود ۱۰۰ غزل را در استقبال از وزن و قافیه غزل‌های مولانا و ۲۹ غزل را در استقبال از غزل‌های حافظ سروده است. به جز این‌ها در دیوان صائب تبریزی به نام حدود ۸۰ شاعر اشاره شده است.  

الهه آرانیان