نظامی گنجوی؛نخستین قربانیِ نبودِ کپی رایت!

در روزگاری که مانند امروز اینهمه داستان و رمان عاشقانه به وفور پیدا نمی شد، شاعری بزرگ مثل نظامی گنجوی دست بکار شد و با سرودن منظومه ها و داستان های عاشقانه اش، این نوع ادبی را به بالاترین درجه رساند؛ تا حدی که پس از او هیچ شاعری نتوانست با« لیلی و مجنون» و« خسرو و شیرین» رقابت کند. این شد که بازار تقلید و کپی کاری از روی داستان های عاشقانه نظامی، شروع شد و تا قرن ها بعد ادامه پیدا کرد. به عبارتی آثار عاشقانه نظامی، بدون رعایت کپی رایت توسط ديگر شاعران پی در پی بازتولید گردید و شاید بتوان نظامی گنجوی را یکی از اولین قربانیانِ نبودِ قانون کپی رایت در ایران دانست! به مناسبت روز بزرگداشت این شاعر بلند آوازه قرن ششم هجری، آثار تولید شده به تقلید از منظومه های« لیلی و مجنون» و« خسرو و شیرین» را بررسی کرده ایم.

مورد عجیبِ« لیلی و مجنون»!

نظامی گنجوی نخستین کسی بود که داستان ها و افسانه های عرب درباره یک زوج عاشق به نام« لیلی و مجنون» را جمع آوری کرد و آن را به صورت یک منظومه عاشقانه ایرانی در چهار هزار و ۷۰۰ بیت درآورد. اما این پایان ماجرا نبود و شاعرانِ بعد از نظامی هم به علت جذابیت این داستان دست بکار شدند و به تقلید از اثر نظامی،« لیلی و مجنون» های دیگری سرودند.

به گفته دکتر حسن ذوالفقاری، ۸۶ شاعر به استقبال« لیلی و مجنون» نظامی گنجوی رفته اند که در نوع خودش بسیار عجیب به نظر می رسد.

نکته جالب این جاست که رد پای تازه ترین تقلید و کپی کاری ها در دوران حاضر و سال ۱۳۳۵ هجری شمسی هم دیده شده است! اولین کسی که جرئت کرد از نظامی تقلید کند و از سویی راه را هم برای دیگران باز کرد، امیر خسرو دهلوی است. بعد از این شاعر، عبدالرحمن جامی، هاتفی خرجردی، میرزا محمد قاسم گنابادی، هلالی جغتایی، سلمان ساوجی، نامی اصفهانی و... شروع به سرودن لیلی و مجنون های مشابه کردند و هيچکدام هم به پای اثر شاعر گنجه نرسیدند.

یک داستانِ مکررِ شیرین

یکی دیگر از آثار پنج گنج نظامی، داستان« خسرو و شیرین» است که البته پیش از نظامی هم فردوسی آنرا در شاه نامه روایت کرده است. با این تفاوت که این داستان در شاهنامه خیلی جنبه عاشقانه ندارد و فردوسی بیشتر بر جنبه های حماسی و تاریخی داستان تمرکز کرده اما نظامی اولین کسی است که آنرا به صورت یک روایت جذاب عاشقانه در شش هزار و ۵۰۰ بیت درآورده است.

داستان از این قرار است که خسرو پرویز، پادشاه ساسانی عاشق شاهزاده ای ارمنی به نام شیرین می شود.« خسرو و شیرین» هم مانند« لیلی و مجنون» پس از نظامی، بارها و بارها مورد تقلید شاعران دیگر قرار گرفت و طبق معمول باز هم روایت هيچکدام به پای روایت شیرینِ نظامی نرسید. از جمله افردی که به تقلید از نظامی، داستان« خسرو و شیرین» را روایت کردند، می توان به این شاعران اشاره کرد :امیر خسرو دهلوی، وحشی بافقی، خواجوی کرمانی، هاتفی خرجردی، میرزا محمد قاسم گنابادی، نامی اصفهانی و....