عمده ترین ماده اولیه ملیله کاری را نقره تشکیل میدهدملیله کاری چیست؟
در روزگاران قدیم، هنر ملیله کاری، اغلب روی بورس بوده و ظروف ارزشمند برای قشر مرفه جامعه ساخته می شده است ولی امروزه این هنر، بیشتر حالت ویترینی دارد و استفاده از آن مثل گذشته ها نیست. ملیله کاری هنر صنعتی برای ساخت ظروف و زیورآلات است. طبق مشاهدات و آثار این هنر مربوط به ۳۵۰ تا ۵۵۰ پیش از میلاد است.
اول شمش های نقره با دستگاه، به مفتول باریک تبدیل می شود و با نقش هایی مثل بته جقه، پیچک، برگ و غنچه و اشک، نقش زده می شود؛ بعد با نقره عیار پایین تر، لحیم می شود. این کار نیازمند وقت صرف کردن، دقت، ظرافت و صبر و حوصله است تا طرحی ظریف و زیبا از آب در بیاید. در نمای هنر ملیله کاری، هم چنان از طراحی های سنتی و اسلیمی بهره گرفته می شود. نقره به کار رفته در این هنر عیار ۱۰۰ دارد.
دیگر مواد مصرفی مورد نیاز در ملیله کاری را موم طبیعی، تیزاب، زاج سفید و جوهر گوگرد تشکیل می دهد. برای به دست اوردن مفتول های نقره در این هنر، چند بار نقره را درون کوره می گذارند تا حرارت ببیند و به شکل موردپسند در بیاید. بعد از درست شدن مفتول، آنرا موم اندود می کنند و بعد از آن حدیده کرده تا مفتول نقره، ظریف و باریک شود. مفتول باید به قدری باریک شود تا از دستگاه نورد، رد شود. سپس نوبت به مرحله ملیله کاری می رسد.
تاریخچه ملیله کاری در ایران
پیشینه ی هنر ملیله کاری در ایران به زمان ساسانیان و هخامنشیان باز می گردد، ولی آثار باستانی زیادی از این هنر به جای نمانده است چون با توجه به این که ماده ی اولیه ی ملیله فلزاتی گران بها مثل نقره و طلا بوده، یا در جنگ ها به غارت رفته و یا ذوب شده و تغییر کاربری داده است ولی با توجه به نوشته ها و سفرنامه های سیاحانی که به این منطقه سفر نموده اند و از هنر زیبای ملیله کاری یاد کرده اند میتوان به قدمت این هنر پی برد. تنها از دوره ی قاجاریه قدری سرقلیان، گیره ی استکان، سینی در اندازه های گوناگون، گوشواره، گردن بند و... باقی مانده که بخشی از آن ها در موزه های داخلی و خارجی و قسمتی دیگر در مجموعه های خصوصی یا نزد خانواده ها نگهداری می شود.
روش های ساخت ملیله کاری
مرحله ی اول ملیله کاری:
برای تهیه ی آثار ملیله کاری، اول باید نوار ملیله را که از جنس طلا و نقره یا مس تهیه کرد که در این باره با عبور شمش یا مفتول نقره و مس از دستگاه نورد حدیده، مفتول مورد نظر بدست می آید. بعد از آماده شدن نوار ملیله، نوبت به ساخت ملیله می رسد. در این مرحله اول صفحه فلزی مستطیل شکلی از جنس متضاد با مفتول کاربردی و دارای ابعاد و اندازه های گوناگون را انتخاب و یک سطح آنرا کاملاً موم اندود می کنند، به طوریکه لایه ای به ضخامت ۳ تا ۴ میلیمتر از موم روی صفحه را بپوشاند بعد قالبی را که به شکل محصول مورد نظر بریده شده روی صفحه مسی قرار میدهند، بعد نواری را که دارای پهنایی بیش از نوار ملیله است از اطراف قالب می گذارند تا شکل قالب را بخود گرفته و داخل موم قرار گیرد.
هنر ملیله کاری، محصول کار با طلا، نقره و مس است که به صورت مفتولهای باریک درآمدهسپس به وسیله دیواره های بعدی طرح کلی را تقسیم بندی کرده و میانه سطوح را با نقوش ملیله که قبلا توسط دست و ابزاری ظریف با نوار ملیله ساخته شده، پر می کنند و در آخرین مرحله ملیله کاری به وسیله مفتول های فولادی بسیار ظریف نقشها را به یکدیگر می بندند تا اشکال ساخته شده به هم نخورد و بعد به وسیله ذوب کردن موم، اسکلت ملیله ساخته شده را از صفحه زیرین جدا می کنند. این اسکلت روی سطح همواری قرار گرفته و قدری لحیم کرده که مخلوطی از براکس و براده نقره است روی آن ریخته و شعله گاز روی آن حرکت داده می شود. بر اثر این کار، گرده لحیم ذوب می شود و باعث اتصالات نقش های کوچک با یکدیگر و همینطور دیواره نقش می شود.
پس از این مرحله ی ملیله کاری، عمل آتش کاری انجام و کلیه قطعات به وسیله گرده لحیم به یکدیگر وصل می شود. سیم های فولای را بریده و جدا می سازند و محصول را که تقریباً کار ساختش پایان یافته در تشتکی که حاوی محلول رقیق اسید سولفوریک است قرار میدهند و یا در درون ظرف محتوی «راغاب» (محلول زاج سفید و آبی) می جوشانند تا اضافات و لکه های نقره از بین برود و در پایان به کمک برس سیمی ظریفی، ملیله ساخته شده را پاک می کنند و ناهمواریهای احتمالی آنرا به وسیله سوهان های ظریف و سمباده از بین برده و آنرا پرداخت می کنند.
مرحله ی دوم ملیله کاری:
نوع دیگری از ملیله، محصولاتی است که به وسیله ی خم کردن و لحیم دادن صفحات ملیله ای ساخته می شود. شیوه ی تولید این نوع از ملیله کاری چنان است که اول از ملیله صفحاتی به اندازه های مورد نظر تهیه و بعد به کمک آن ها محصولاتی مانند پایه ی استکان و لیوان، قندان، گلاب پاش، سینی، قاب عکس، گل سینه، قاشق چای خوری و... می سازند و به وسیله ی نقره ا ی با عیار پایین تر دسته و پایه ی آنرا ساخته و بر روی کار سوار می کنند.
ریز نقش های رایج ملیله کاری
ریزنقش های معمول ملیله کاری بته جقه، ریزه جقه، برگ فرنگ، برگ، غنچه، پیچ، جفت پیچ، پیچک، سه چشمه و… نام دارند.
آشنایی با ملیلـه کـاری زنجان
ملیله کاری همواره به عنوان یکی از اصیل ترین صنایع دستی استان زنجان مطرح می باشد. ملیله به مفهوم ظریف کاری نقره است که با استفاده از مفتول ها و نوارهای ظریف نقره و بکارگیری طرح های اسلیمی و منظم ساخته می شود، مصنوعات ساخته شده شامل سرویس چایخوری، شکلات خوری، گلدان، شمعدان، قاب عکس و انواع زیورآلات و .... می باشد.
آشنایی با ملیله کاری اصفهان
ملیله کاری اصفهان در کارگاه های ملیله سازی مختلفی تولید می گردد. از این جهت از کیفیت متفاوتی بهره مند است. آبکاری نقره و پلی استر کشیده شده بر روی ظروف ملیله کاری تأثير مهمی در ظاهر محصولات خواهد داشت. درصورتی که بخواهیم راحت تر توضیح بدهیم که ملیله کاری چیست باید بگوییم، مثل کاری که کودکان با شابلون روی یک دفتر نقاشی انجام می دهند. یعنی قالب آماده را روی برگه نقاشی می گذارند و دور تا دور آنرا با مداد می کشند تا شکل مورد نظر در بیاید. بعد استاد ملیله کار، فضاهای خالی و داخل شکل ملیله را به کمک مفتول ها، مدام جایگذاری می کند تا طرح مورد نظر دربیاید. در آخر، موم را ذوب می کنند تا اسکلت ملیله و طرح درست شده از صفحه آهنی جدا شود. سپس با گذاشتن ظرف در محلول سولفوریک اسید و با استفاده از برس سیمی، لکه های اضافه نقره را پاک می کنند. چنانچه استاد ملیله کار، دقت و خلاقیت داشته باشد میتواند نقش های بسیار زیبایی بیافریند که برای مشتری بسیار جذاب و گیرا باشد.
تفاوت ملیله کاری زنجان و اصفهان
از لحاظ ساختار ملیله کاری، ریز نقش ها و عیار نقره مصرفی از یکدیگر متمایز می شوند. (عیار نقره مصرفی در اصفهان ۹۵- ۹۰ و شاید هم كمتر باشد ولی در زنجان، نقره مصرفی با خلوص ۹/۹۹ معروف به عیار ۱۰۰ استفاده می شود) به لحاظ كیفیت ساخت، ملیله اصفهان دارای نقوش بزرگ تر نسبت به ملیله کاری زنجان است و غنای ریز نقوش، زیبایی و ظرافت كار آن با ملیله زنجان برابری نمی نماید. ملیله زنجان با توجه به طرحها و نقشهای اصیل و بالاخص ظرافت زیاد آن در مجموع از كیفیت بالایی بهره مند است.
ابزار کار ملیله کاری
ابزار کار ملیله کاری مثل ابزار و ادوات زرگری بوده و عبارت است از:
* قالب ریخته گری:
این ابزار ملیله کاری برای ساختن اشیاء مانند پایه و دسته استکان به کار می رود.
* کوره با دم برقی:
از این ابزار ملیله کاری که دارای اشکال متفاوتی است و عمدتاً از یک محفظه به نام آتش خون و یک دودکش تشکیل شده، برای ایجاد حرارت جهت ذوب نقره استفاده می کنند. در این کوره، جریان هوا از طریق لوله ای که به یک دستگاه دم برقی متصل است، با فشار وارد محفظه ی آتشدان شده و باعث برافروخته شدن زغال می شود.
نخستین بار مهد شکل گیری ملیله کاری در ایران به زمان هخامنشیان برمی‌گردد* حدیده:
حدیده ابزاری از ملیله کاری است. این ابزار برای تهیه مفتولهای نقره با قطرهای گوناگون به شکل استوانه که از دو لایه بیرونی و درونی تشکیل شده است.
* سندان:
این سندان که شبیه سندان های مورد استفاده ی صنعت گران چاقوساز است، از قطعه ی فلزی مقاوم ساخته شده و از این ابزار ملیله کاری برای تبدیل مفتول های میله ای شکل به مفتول هایی با مقطع مربع استفاده می شود.
* بوته:
بوته ظرفی است از ماده ی نسوز و دارای نقطه ی ذوب بالا که برای فعل و انفعالات شیمیایی در دمای زیاد مورد استفاده قرار می گیرد و در ملیله کاری معمولاً جهت ذوب نقره از آن استفاده می شود. این بوته از جنس گرافیت ساخته شده و مثل بوته های زرگری است و معمولاً در هر کارگاه به نسبت حجم کاری که دارند، از چند بوته به اندازه های گوناگون استفاده می شود.
* قیچی:
قیچی مورد استفاده در ملیله کاری شبیه قیچی های حلبی سازی است با این اختلاف که ازجهت اندازه کوچک تر است و از آن معمولاً برای قطع مفتول های نقره استفاده می شود.
* دمبوری:
دمبوری که دارای یک مخزن بنزین، یک دم هوا و همینطور یک مشعل میباشد در ملیله کاری جهت آتشکاری جزئی بکار می رود.
ساعت رومیزی ملیله کاری با رنگ نقره ای که دارد قابل ست شدن با انواع ظروف دکوریست* ریچه:
ریچه قالبی فلزی است که در ملیله کاری، نقره پس از ذوب به درون آن ریخته می شود تا به صورت شمش هایی میله ای شکل درآید. این قالب به فرم مکعب مستطیل بوده، دارای ۲۵ تا ۳۰ سانتیمتر درازا و دو شیار طولی به قطر حدود ۵ میلی متر می باشد.
* مته برقی:
در ملیله کاریبرای سوراخ کردن بعضی از قسمتهای زمینه کار استفاده می شود.
* انبر آتش کاری:
این ابزار ملیله کاری دارای دسته ای بلند بوده و زمان آتش و لحیم کاری استفاده می شود.
* انبردست:
این وسیله شبیه انبردست های معمولی است و بیشتر بعنوان سیم چین در ملیله کاری از آن استفاده می شود.
* آینه سوهان:
از این ابزار ملیله کاری برای براق کردن و شفاف نمودن سطح کار نقره استفاده می شود.
* دم باریک:
این وسیله که شبیه انبردست و دارای زبانه های بلندتر و باریک است، برای نگه داشتن مفتول های ملیله مورد استفاده قرار می گیرد.
* کمان ارّه:
ارّه کلافی که کی از ابزار ملیله کاری است دارای شکلی به صورت وی و شبیه کمان اره های آهن بری است، در یک سمت دارای دسته و میخ نگه دارنده و در سمت دیگر دارای پیچ سفت کننده و نگه دارنده ی تیغ ارّه می باشد.
* دستگاه نورد:
شمش ملیله ای را به مفتول تبدیل می کند.
عیار نقره‌ای که در ساخت ملیله کاری مورد استفاده قرار می‌گیرد، ۱۰۰ میباشدگردآوری: بخش فرهنگ و اندیشه سرپوش
- 10
- 2
