تاریخچه ی هنر خاتم‌ کاری و مراحل ساخت آن

در خاتم کاری هرچه طرح‌ها ریزتر باشند خاتم مرغوب‌تر و با ارزش‌تر است

خاتم کاری چیست؟

خاتم کاری عبارت است از چند ضلعی های منظم و رنگین بر سطح کار بر مبنای ایجاد طرحی هندسی یا موزاییک وار یا مثلثی که در مجموع یا ایجاد طرحی منظم اثری شکیل، زیبا و چشمنواز خلق می گردد. این اشکال هندسی را با قرار دادن مثلث های کوچک در کنار هم نقش بندی می کنند. مثلث ها را از انواع چوب، فلز و استخوان می سازند. هرچه مثلث ها ریزتر و ظریفتر باشند، خاتم مرغوبتر است.

در یک طرح خاتم، برای ساختن کوچک ترین واحد هندسی، لااقل سه مثلث و برای بزرگترین آن، حداکثر چهارصد مثلث بکار می رود. خاتم کاری یکی از اصیل ترین و زیباترین شاخه های صنایع دستی ایران میباشد که ساخت آن علاوه بر ذوق و نگاه هنری سازنده مستلزم صرف وقت، دقت و بردباری و شکیبایی می باشد. طبق نظر اکثر کارشناسان آثار تاریخی، میراث فرهنگی و صنایع دستی، شیراز را بعنوان خواستگاه این هنر- صنعت معرفی می نمایند ولی با توجه به علاقه و توجه پادشاهان سلسله صفوی به این هنر، اصفهان به قطب تولید و ترویج خاتم کاری و مهد صنایع دستی تبدیل گشت. لکن هنوز تعدادی بر این باورند که خاتم شیراز دارای ظرافت و جذابیت بیشتری نسبت به دیگر مناطق تولید این آثار هستند.

در ساخت یک قطعه خاتم کاری شده از مواد عمدتا بومی زیاد استفاده می شود

مهمترین مرکز خاتم سازی جهان امروز، ایران است. هر چند در کشورهای هندوستان، سوریه، عراق و فلسطین هم هنر خاتم کاری وجود دارد ولی به قدمت و ظرافتی که در ایران انجام می شود نیست، در واقع این هنر ویژه ایران است. خاتم های ایران در نمایشگاههای جهانی و بین المللی، پیوسته در رده اول و ممتاز بوده است. در موزه های جهان، انواع گوناگون خاتم های مرغوب ایران وجود دارد؛ من جمله تخته شطرنج خاتم کاری شده ای که در موزه" بناکی" در شهر آتن نگه داری می شود و در زمره برترین نمونه خاتم عصر صفوی است. احتمالا برترین نمونه هنر خاتم‌ کاری در عصر حاضر، میز خاتمی است که در نمایشگاه بروکسل- سال ۱۹۵۸- مدال طلا را نصیب خود کرد. در هنر خاتم سازی از چوبهای مختلف مانند عاج، استخوان، برنج و گاهی طلا و نقره استفاده می شود.

تاریخچه خاتم کاری

هنر خاتم‌ کاری به شیوه امروزی پیش از صفویه و در عهد استیلای ایلخان مغول بر ایران و به دنبال پیدایش رابطه مستقیم بین ایران و چین، به ایران راه یافته است. بعضی دیگر از پژوهشگران هم معتقد هستند که خاتم کاری در دوره دیلمان در کشور ایران و در شهر شیراز تاسیس شد و در عصر صفویه به اوج شکوفایی رسید، چون از طرفی حمایت حکومت از هنرمندان و از دیگر سو ایجاد روابط بازرگانی با کشورهای دور و نزدیک به توسعه و گسترش هنر خاتم کمک کرد. در ایران قبل از ظهور اسلام گونه ای خاتم سازی رواج داشته و شیوه کار آن چنین بوده که از چوب یکرنگ مکعب هایی به اضلاع چهار میلی متر می بریدند و با طرح های مختلف روی صفحه ای نصب و میخ کوب می کردند و این روش تا چند قرن بعد از اسلام هم مرسوم بوده است.

در دوران صفویه هنر خاتم‌ کاری به اوج شکوفایی رسید بگونه ای که از شهرهایی، مانند شیراز هنرمندانی به اصفهان دعوت شدند و به فعالیت در زمینه ی خاتم کاری، منبت کاری، کاشی کاری و گره چینی و ساختن ساختمان های حکومتی و بارگاه ها و مکان های مقدس تشویق و ترغیب شدند. پس از آن در زمان قاجاریه خاتم‌ کاری شبیه سایر هنر ها از اهمیت افتاد تا این که در ابتدای دوران پهلوی در سال ۱۳۰۷ مدرسه صنایع مستظرفه به کوشش استاد محمد غفاری (کمال الملک) تأسیس و این هنرستان رونق و توسعه ای به هنر های دستی کشور بخشید و بعد از آن کارگاه های خاتم سازی و چند کارگاه دیگر در وزارت فرهنگ و هنر سابق تشکیل شد. اکنون منبری خاتم کاری شده در مسجد جامع عقیق شیراز وجود دارد که بیش از هزار سال از زمان ساخت آن می گذرد. آثار قدیمی به جامانده مانند کاخها و رحلهای قران بیانگر قدمت هنر خاتم‌ کاری در شهر اصفهان به خصوص در دوران صفویه است.

جنس خاتم کاری

جنس این اشکال هندسی خاتم‌ کاری از مواد گوناگونی مانند استخوان و چوب و فلزات است. از چوب ها مثل: آبنوس ( رنگ سیاه)، فوفِل (سیاه و قهوه ای تیره)، گردو (قهوه ای)، بَقَّم (قرمز)، عناب (قهوه ای روشن مایل به قرمز)، نارنج (قهوه ای روشن)، افرا (قهوه ای روشن)، کیکم، تبریزی (سفید) و شمشاد (زرد). از استخوان ها مثل استخوان و عاج فیل، شتر، گاو و اسب. از فلزات هم مفتول های برنجی، نقره ای و گاهی طلایی.

در دوران زندیه، خاتم کاری در شیراز رونق بسیار خوبی گرفت

البته بعضی از این چوب های خاتم‌ کاری از هندوستان وارد می شود که بخاطر گرانی الان نسبت به قبل کم تر استفاده می گردد و رنگ چوب های موجود را با کمک رنگ های شیمیایی تغییر میدهند تا تنوع رنگها مثل زرد، سیاه و قرمز حفظ شود. همینطور از استخوان و عاج فیل هم کم تر استفاده می شود و رنگ استخوان های دیگر (بویژه گاو و اسب) را نیز با کمک رنگ، به رنگ های دیگری غیر از سفید (مانند سبز) در می آورند و در فلزات هم گاهی آلومینیوم و مس بکار گرفته می شود.

خاتم کاری شیراز

در دوران زندیه، خاتم کاری در شیراز رونق بسیار خوبی می گیرد که صندوق خاتم حرم امام علی (ع) و امام حسین (ع) و حضرت عباس (ع) از آثار دوره شیراز است. در این دوره بعضی از استادان اصفهانی خاتم کاری هم به شیراز مهاجرت می کنند. در دوره قاجاریه و پهلوی و بعد از انقلاب اسلامی، خاتم کاری بدست استادان فن ادامه یافت. درب ورودی حرم عبدالعظیم حسنی (علیه السلام) و امام زاده زید بازار تهران (در دوره قاجاریه)، خاتم کاری اتاق کاخ مرمر و تالار عمارت بهارستان (در دوره پهلوی) و میز بزرگ خاتم با طراحی استاد فرشچیان، میز گل در باغ عفیف آباد شیراز، و خاتم کاری فضای داخلی ضریع امام رضا (ع) در دوران بعد از انقلاب، نمونه های بزرگی از خاتم کاری ایرانی است.

کاربرد های خاتم کاری

خاتم کاری در گذشته اغلب در خانه های اشراف که می توانستند هزینه های این هنر را بپردازند دیده می شد. به عنوان مثال برای تزئین قاب های نقاشی، دیوار و پنجره ها. همانگونه که گفته شد قدیمی ترین اثر خاتم بافی مانده مربوط به هزار سال قبل است که آن منبر مسجد عتیق شیراز می باشد.

در بعضی کار های خاص هم برای جلوه هرچه بیشتر از خاتم استفاده می شود. این خودرو به وسیله هنرمندان ایرانی به ویزه شیرازی در امارات طراحی شد و در آن علاوه بر خاتم از الماس و طلا نیز استفاده شده است. به علت قیمت نسبتا مناسب خاتم کاری اینگونه از هنر ایرانی در خیلی از خانه های ایرانی یافت می شود و البته پارا از منازل فراتر گذاشته و بعنوان ست های اداری نیز کاربرد داد مثل قلمدان های اداری، قندان، قاب، گلدان، صفحه های شطرنج و جعبه ی جواهر از سایر محصولات رایج در خاتم است.

مراحل ساخت خاتم کاری

در شهر اصفهان خاتم کار اول چوبهای رنگی مانند عناب، نارنج، فوفل، آبنوس و ... را به صورت نواری و با ارتفاع ۶۰ سانتیمتر برش می دهد تا خشک شوند. برای کارهای با کیفیت بالا از استخوان هم استفاده می کنند به این ترتیب که اول نوارهایی از استخوان شتر را حدود ۳ ماه در آب آهک قرار میدهند تا رنگ آن کاملاً سفید شود. در نخستین مرحله خاتم‌ کاری برش نوارهای چوب و استخوان را آن گونه برش داده و سوهان کاری می کنند تا سطح مقطع مثلثی شکل و تمیز به دست آید که در اصطلاح سنتی به آن شش می گویند. این نوار ها در کنار نوار برنجی که از طریق حدیده کردن کاملاً شبیه قطعات چوب و استخوان گردیده به صورت یک چیدمان رنگی و منظم با لایه ایی از چسب سریش در کنار هم قرار می گیرند.

شش های آماده شده با نخ بسته می شود تا ضمن خشک شدن محکم در کنار هم چسبیده شود این عمل تا بدست امدن یک گل کامل با ارتفاع ۶۰ سانتیمتر ادامه پیدا می کند. پس از آماده کردن چند گل آن ها را بین دو تخته در کنار هم می چینند و لابه لای آنرا با چسب چوب یا سریش پر می کنند و زیر پرس به صورت یک تکه در می آورند که به آن قامه می گویند.

خاتم کاری قدمت چندین ساله دارد و هنر با ارزش شرقی می باشد

استاد کار از طریق اره مویی لایه هایی به ضخامت بین یک الی یک و نیم میلی متر را از سطح قامه برش می دهد که به آن لنگه می گویند. پس از آماده سازی زیر ساخت از طریق نجاری خاتم ها بر اساس طرح، رنگ، شکل و ابعاد بر روی زمینه کار توسط چسب های مخصوص و با حرارت دادن چسبانده می شود. بعد از بتونه کاری و ساییدن و ترمیم سطح کار خاتم آماده می شود و در آخر با لایه ایی از سیلر کیلر پوشانده می شود. هر چقدر خاتم آماده شده ظریفتر و محکم تر باشد و از مواد اولیه با کیفیت بالا ساخته شده باشد ارزش آن بیشتر است. در بعضی موارد به جای برنج از طلا و نقره نیز استفاده می شود. اشیاء خاتم کاری شده به حرارت و رطوبت حساس بوده و در صورتی که کیفیت خوبی نداشته باشد در مجاورت با این عناصر از سطح کار بلند شده و به اصطلاح می ریزد.  

ابزار کار خاتم‌ کاری

گیره فلزی، تیز سوهان، چکش، گاز انبر، اره سیم ساب دار، مثلث ساب، مغار، متر فلزی، خط کش ثابت و خط کش تیردار، گونیا و پرگار از ابزار کار خاتم‌ کاری می باشند.

مواد و مصالح خاتم کاری 

> چوب

> رنگ سبز

> فلز

> استخوان

> روغنکاری خاتم

در خاتم کاری چوب یا فلز را به صورت منشورهای مثلث القاعده برش داده و کنار هم قرار می دهند

هدایای تبلیغاتی صنایع دستی

یکی از کاربردهای اساسی ظروف خاتم کاری در هدیه تبلیغاتی می باشد که توسط سازمان ها و شرکت ها به مهمانان داخلی و خارجی و یا حتی به مناسبت های گوناگون به کارکنان شرکت ارائه می شود. صنایع دستی خاتم با توجه به اینکه شناسنامه فرهنگ و تمدن ایران میباشد میتواند گزینه خوبی جهت آشنایی همگان با تمدن ایرانیان باشد که جنبه تبلیغاتی هم دارد.

از جمله هدایای تبلیغاتی سازمانی هنر خاتم‌ کاری می توان به قاب های خاتم کاری شده، ساعت خاتم، جای قلم خاتم، شکلات خوری خاتم، وسایل میز کار مانند جای دستمال کاغذی و … اشاره نمود. یکی از علل استفاده از صنایع دستی خاتم کاری در هدایای تبلیغاتی این مورد است که به صنف و قشر خاصی تعلق ندارد و هر شخص هنر دوست در هر سمت از روابط دیپلماتیک گرفته تا روابط سازمانی میتواند از آن استفاده نماید. خاص بودن این هدیه تبلیغاتی منجر شده است تا در سال های گذشته استفاده از این صنایع دستی رواج بسیار داشته باشد.

گردآوری: بخش فرهنگ و اندیشه سرپوش