روزنامه شرق نوشت: کوروش کبیر بعنوان پایه گذار تمدن ایرانی اهمیت بسیاری برای ایرانیان و فرهنگ ایرانی دارد؛ بنابراین هر چیزی که مربوط به او باشد باید جمع آوری و از جنبه های مختلف تحلیل شود. شاید احداث موزه ای صرفا مرتبط با کوروش کبیر بتواند به رشد مطالعات در این زمینه کمک کند. متأسفانه حتی این بنیان گذار بزرگ تمدن ایرانی نیز دستخوش تفسیرها و قضاوت های مختلف سیاسی شده و در هر دوره ای بنا به مقتضیات آن رویکردی متفاوت نسبت به این شخصیت تأثیرگذار تاریخی اتخاذ شده و سعی شده اهمیت آن براساس منافع سیاسی آن دوره و آن حکومت توضیح داده شود. بدون این که توجه شود که کوروش کبیر برای فرهنگ ایرانی یک سرچشمه است؛ سرچشمه ای که بسیاری از خصلت ها و ویژگی های تمدن ایرانی از او می جوشد و سرازیر می شود. امیدوارم حب و بغض ها تبدیل به نوعی نگرش علمی شود و راه برای بررسی های بسیار بیشتر در مورد او گشوده شود. در زمانه ای که هویت ایرانی به مفهومی متزلزل و در معرض خطر تبدیل شده، توجه به پایه های اصلی این فرهنگ و توضیح و تفسیر آنها با تکیه بر روش های جدید علمی می تواند خون تازه ای در رگ های هویت ایرانی و آنچه به ما در زمانه پرمخاطره اخیر بعنوان یک ایرانی شخصیت می بخشد، جاری کند.
بنیان گذار تمدنی باستانی با تاریخی مشخص
تمدن ایرانی جزء تمدن های بزرگ بشری است. خصلت تمدن های باستانی این است که یا پیدایش مجهولی دارند یا مفاهیم اسطوره ای با حقایق تاریخی درمورد پیدایش آن ها چنان درآمیخته است که تشخیص تاریخی یا غیرتاریخی بودن شان را بسیار دشوار و گاه ناممکن می کند. برای نمونه می توان به تمدن بزرگ روم اشاره کرد. در اسطوره ها پایه گذار شهر رم به عنوان مرکز تمدن روم باستان را دو برادر به نام های رموس و رمولوس عنوان می کنند. طبق اساطیر روم باستان پدربزرگ این دو، نومیتر پادشاه آلبا لونگا بود. نومیتر دختری به نام رئا سیلویا و پسری به نام لائوس داشت که هر دو از نسل قهرمانان تروا به شمار می آمدند. آمولیوس که برادر نومیتر بود او و فرزندش، لائوس را میکشد و رئا سیلویا دختر نومیتر را وادار می کند که راهبه گشته و زندگی خود را به رهبانیت و تجرد بگذارند. هدف آمولیوس در واقعیت جلوگیری از ازدواج رئا و تولد فرزندی از او بود. زیرا این فرزند می توانست داعیه پادشاهی داشته و حکومت آمولیوس را به خطر بیندازد. ولی مارس خدای جنگ شیفته رئا می شود. رئا باردار شده و آمولیوس که از این موضوع آگاه می شود او را زندانی می کند. رئا سیلویا دو پسر دوقلو به نام های رموس و رمولیوس به دنیا می آورد. آمولیوس که خشمگین شده، رئا را زنده به گور کرده و دو پسر خردسال دوقلویش- رمولوس و رموس- را به رود تیبر می اندازد. ولی دو برادر از مرگ حتمی نجات یافته و به ساحل رودخانه می رسند و توسط ماده گرگی که به آنها شیر می دهد، بزرگ می شوند. آن دو درنهایت آمولیوس را می کشند و سپس بر فراز تپه پالاسیوم شهر رم را پایه گذاری می کنند و رمولوس نخستین شاه رم می شود؛ شهری که در ادامه مرکز امپراتوری و تمدن روم باستان می شود. البته از لحاظ تاریخی چنین چیزی سندیت ندارد. درحالی که تمدن روم بر مبنای شواهد باستان شناسی چیزی حدود قرن هشتم پیش از میلاد در ایتالیا و به مرکزیت رم شروع به آغاز و گسترش می کند، ولی بنیان گذار آن فقط در هاله ای اساطیری باقی می ماند. درحالی که در مورد تمدن ایرانی چنین نیست. ما نه تنها شواهد کافی باستان شناسی برای تائید موجودیت کوروش کبیر داریم بلکه هم در آثار مورخان یونانی و هم در عهد عتیق از او به نیکی و به تفصیل یاد شده است. اگرچه بشر در فلات قاره ایران تاریخی بسیار دیرینه تر دارد، ولی این کوروش کبیر بود که برای اولین بار کل فلات قاره را زیر یک پرچم و حکومت درآورد و به این ترتیب ایران را به عنوان یک موجودیت منفرد تمدنی مطرح کرد. به همین دلیل نیز او را پایه گذار این تمدن می دانند. پس هر چیز منسوب به او میتواند برای تمدن ما مهم تلقی شود. بسیار مهم است که جهت حفظ و تداوم فرهنگ ایرانی بررسی های متعدد و از جوانب گوناگون در مورد این شخصیت و تأثیری که بر تاریخ ایران و جهان داشته، صورت پذیرد.
آثار منسوب به کوروش
آثار منسوب به کوروش را می توان به دو دسته متنی و باستان شناختی تقسیم کرد. آثار متنی توصیفاتی است که در کتاب مقدس و نیز در آثار مورخان یونانی همچون هردوت و گزنفون از کوروش کبیر شده است. کوروش به دلیل رهانیدن قوم یهود از اسارت بابلی ها چهره ای ستایش شده در تورات است. همچنین مورخان بزرگ یونانی از او و شیوه زمامداری اش به نیکی یاد کرده اند. یادمان باشد که رابطه ایران و یونان چندان رابطه خوبی نبوده و جنگ های خونینی بین این دو رخ داده، بنابراین تمجید مورخان یونانی از کوروش بسیار قابل توجه است. به غیر از آثار متنی، شواهد باستان شناختی مربوط به کوروش نیز کم نیستند که مهم ترین آن همان مجموعه پاسارگارد بوده که مقبره کوروش را در خود جای داده است. یک یافته مهم دیگر باستان شناسی منشور کوروش است که در طی حفاری ها در بابل باستانی در سال ۱۸۷۹ کشف شده و اکنون در موزه لندن نگهداری می شود. این منشور برای مدتی نیز در موزه ایران باستان به نمایش درآمد. این منشور شرح کارهایی است که کوروش در ورود بدون خون ریزی خود به بابل انجام داده است. به خصوص در تسامح و تساهل او و اینکه چگونه به پیروان ادیان مختلف- به خصوص مردوک خدای بزرگ بابلی ها که در هنگام سلطنت نبونایید مورد بی مهری قرار گرفته بود- اجازه داده پرستشگاه های خود را گشوده و خدای خود را ستایش کنند. با این حال گفتیم که مجموعه پاسارگارد مهم ترین یافته باستان شناختی مربوط به کوروش است. این مجموعه به غیر از مقبره کوروش که برای ایرانیان بسیار بااهمیت است شامل اجزای دیگری همچون باغ پادشاهی، آرامگاه کمبوجیه و تعدادی کاخ نیز هست. یکی از این اجزا نقش مرد بالدار بوده که موضوع این جستار است.
چهره کوروش
اگر چهره ای از کوروش وجود داشته باشد از اهمیت بسیاری برخوردار است. زیرا هر ایرانی می خواهد بداند کوروش به چه شکل بوده و این شکل اهمیتی معنایی و هویتی برای ایرانیان دارد. همان طور که گفتم شواهد باستان شناسی مناسبی در مورد کوروش کبیر وجود دارد که مهم ترین آن پاسارگارد و مقبره وی در این باغ سنگی است. پاسارگارد گرچه به مقبره کوروش مشهور است ، اما اجزای فراوان دیگری دارد که یکی از آنها به سنگ نگاره مرد بالدار شهرت دارد. تنها سنگ نگاره ای که در پاسارگارد وجود دارد و در عین حال تنها نگاره ای که میتواند کاندیدایی برای چهره احتمالی کوروش باشد. اما این سنگ نگاره سمبولیک تر از آن است که چهره یک پادشاه باشد. وجود چهار بال در دو سوی او و تاجی شگفت که بر سر نهاده عملا آن را از چهره یک پادشاه خارج کرده و به فرشته ای نگهبان بدل می کند؛ فرشته ای که نگاهبان مقبره کوروش است. تنها نکته ای که باز سبب می شود به شکلی دقیق تر به این سنگ نگاره نگاه کنیم وجود کتیبه ای در بالای آن بوده و براساس نقاشی های به جامانده از مسافران اروپایی حاوی نوشته ای به سه زبان بوده با این جمله که «من کوروشم شاه هخامنشی». با توجه به این نوشته مجددا این سوال پیش می آید که آیا ممکن است این سنگ نگاره از آن کوروش باشد؟ اگرچه بعضی گفته اند که معنای این سنگ نوشته این است که این سنگ نگاره به فرمان کوروش ساخته شده است. حال کدام یک از این دو تعبیر درست است؟ اگر بپذیریم که واقعا این کتیبه اشاره به این دارد که این سنگ نگاره، نگاره ای از کوروش کبیر است می توان امید داشت که چهره ای از کوروش را نیز بازسازی کنیم. نگارنده در این جستار سعی دارد با استفاده از روش جدید دیرینه آسیب شناسی به این سؤال پاسخ دهد. دیرینه آسیب شناسی و دیرینه پزشکی به دنبال شواهد پزشکی در آثار باستانی می گردد:آیا ممکن است یک مجسمه یا یک نگاره به بیماری خاصی اشاره داشته باشد؟ آیا یک یافته باستانی می تواند شواهدی از بیماری ها را در دوران باستان به ما نشان دهد؟ این یافته باستانی ضرورتا گزارشی از یک بیماری نیست بلکه می تواند تصویری از فردی باشد که به دلیل بیماری از نظر آناتومیک دچار تغییر شده و حالا نگارگر آن را به تصویر درآورده است. این گونه میتوان کاوش برای ریشه های بیماریها را بسیار گسترده تر کرد. ولی دیرینه پزشکی چگونه میتواند به تحلیل این سنگ نگاره کمک کند؟ اول به خصوصیات این سنگ نگاره بپردازیم.
سنگ نگاره مرد بالدار
سنگ نگاره انسان بالدار در دروازه شرقی پاسارگاد حک شده است. متأسفانه شرایط نگهداری این سنگ نگاره مناسب نبوده و این اثر ملی را در معرض آسیب های بسیار قرار داده است. نگارنده در تحقیق خود بر عکس هایی که از این سنگ نگاره گرفته بود، متکی بود؛ اما چه این عکس ها و چه عکس های دیگری که در منابع مختلف وجود داشت، نمی توانست با دقت کافی جزئیات لازم را به نمایش بگذارد. این عکس ها بیش از هر چیزی حاکی از تخریب این سنگ نگاره منحصربه فرد در اثر ناملایمتی های روزگار بود. این سنگ نگاره حدود دو متر و ۳۵ سانتی متر بلندی دارد و اگر تاجی را که روی سر آن قرار گرفته نیز به حساب آوریم ارتفاعش به دو متر و ۹۰ سانتی متر می رسد. دو شاخ بلند و پیچ دار قوچ وحشی روی سر این نگاره قرار گرفته است. روی این شاخ ها و در قسمت مرکزی تاج که مانند بستری برای قرارگیری تاجی شکوهمند عمل می کنند سه دسته گلِ جام مانند قرار دارند که در بالای هریک گویی خورشیدمانند قرار گرفته و هریک با پر شترمرغ احاطه شده اند. دو مار کبرا نیز از دو طرف تاج را در میان گرفته اند و هریک گویی با نماد خورشید دارند. در وسط سنگ نگاره مردی با ریشی انبوه وجود دارد که چهار بال آن را در بر گرفته که دو بال به سوی آسمان و دو بال دیگر به سوی زمین هستند. مرد جامه ای فاخر و گران بها مزین به گل های رز بر تن کرده است. ما فعلا کاری به معنای این جزئیات نداریم؛ اما همان طور که مشاهده می شود، این سنگ نگاره بیش از آنکه قصد به نمایش گذاشتن چهره یک انسان را داشته باشد، سعی در برجسته کردن یک سری سمبل دارد. به خصوص تاجی عجیب که بر سر او قرار دارد، خیلی بیشتر از خود سر جلب توجه می کند. در بین این همه سمبل که درباره معنای آن بسیار صحبت کرده اند ، اگر بخواهیم به دنبال تصویری واقعی از کوروش باشیم باید توجه خود را از این سمبل ها دور کرده و فقط به اجزای بیولوژیک و آناتومیک آن توجه کنیم. در قدم اول ببینیم این اجزای آناتومیک چه خصوصیاتی دارند. دیرینه پزشکی هم فقط به خصوصیات بدنی کار دارد و این سمبل ها نمی تواند بازتابی از مشخصات بیولوژیک فرد تلقی شود.
مشخصات کلی بدنی
سنگ نگاره انسانی را از پهلو تصویر می کند. ما شاهد نیمه صورت همراه با دست ها و پاها هستیم که به سمت خاصی نگاه کرده و توجه دارند. در اینجا هیچ چیز غیرطبیعی دیده نمی شود. تا آنجایی که من توانستم اندازه گیری کنم، نسبت سر به بدن نیز طبیعی بوده و انسان واقع در مرکز این سنگ نگاره فارغ از انبوه سمبل ها به صورت کاملا طبیعی به تصویر کشیده شده است.
صورت مرد بالدار در سنگ نگاره
از منظر دیرینه پزشکی، اولین قسمت و شاید جالب ترین قسمت سنگ نگاره نه آن همه سمبل های عجین شده با او بلکه همان صورت اوست. خصوصیات منحصربه فرد صورت سبب می شود که نگاه عمیق تری به آن بیندازیم. متأسفانه سنگ نگاره در طول بیش از ۲۵۰۰ سال و در معرض بلایای طبیعی و اثرات فرسایشی بسیار صدمه خورده و شناسایی جزئیاتی را که مدنظر ماست، بسیار سخت کرده است. از این رو این سنگ نگاره برای فرهنگ و تمدن ایرانی بسیار بااهمیت بوده و نیازمند توجه ویژه و نیز ارزیابی های دقیق تر با روش های جدید است. اولین نکته ای که به ذهن من رسید، نبود فرورفتگی معمول بین چانه و لب تحتانی در این تصویر بود. برای درک می توانید صورت سنگ نگاره را با صورتی منسوب به داریوش اول در کتیبه بیستون یا سایر تصاویر در تخت جمشید و نیز نیم رخ یک انسان مقایسه کنید. وقتی این تصاویر را کنار هم می گذاریم، متوجه تفاوت ها می شویم. تنها گودی بین چانه و لب تحتانی وجود ندارد؛ بلکه زاویه بین چانه و بینی نیز کاهش یافته است. در ضمن با کمی دقت متوجه بزرگی بخش تحتانی صورت یا همان فک تحتانی می شویم:فکی بزرگ و برجسته همراه با بینی ای کوچک. از لحاظ پزشکی Mandibular prognathism یا پیش آمدگی آرواره نام این تغییر استخوانی است. فرایندی که در آن فک تحتانی بزرگ شده و چانه به سمت جلو برجسته می شود و از زاویه بین چانه و بینی کاسته می شود. به غیر از این با کمی دقت می توانیم متوجه گونه برجسته و صورت گرد این سنگ نگاره نیز شویم.
دست های سنگ نگاره
متأسفانه دست ها نیز به مرور زمان دچار آسیب بسياري شده اند؛ اما به نظر می رسد که زاویه بین شست دست و انگشت اشاره بیشتر از حد طبیعی باشد.
بحث
نگارنده هم می داند که شاید بعضی از این برداشت ها از سنگ نگاره ای که نه تنها آسیب فراوان دیده؛ بلکه هنوز یک بررسی آناتومیک هم از آن به عمل نیامده است، نمی تواند یک بررسی دقیق باشد؛ اما به گمان من توجه به این موضوع می تواند نکات مهمی را به ما خاطرنشان و ما را برای تحقیقات بعدی ترغیب کند. سنگ نگاره مرد بالدار برای عناصر سمبولیک خود شناخته می شود. هرکدام از این عناصر مربوط به فرهنگی متفاوت است. به قول تورج دریایی استفاده از عناصر فرهنگ های مختلف نشان می دهد که کوروش خود را نه صرفا شاه اِنشان بلکه شاه ملل مختلف دانسته و در عین حال همه فرهنگ ها را نیز به رسمیت می شمارد. خصلتی که البته کوروش به همان واسطه نیز در تاریخ مشهور است. روایت هایی که در متونی مانند تاریخ هرودوت یا کوروش نامه گزنفون موجود است یا داستان رفتار کوروش با یهودیان که در عهد عتیق آمده است، همه حاکی از احترام کوروش به فرهنگ های کشورهای مغلوب است. رفتاری که در مقام یک انسان پیروز و غالب اگر بی نظیر نباشد، کم نظیر است. این موضوع به عینه در استوانه مشهور کوروش که در بابل کشف شده نیز آمده است. هیچ پادشاهی فرهنگ اقوام مغلوب را به رسمیت نمی شمارد و همیشه سعی در حذف این فرهنگ ها و جایگزینی آنها با فرهنگ خود دارد. موضوعی که بارها در تاریخ اتفاق افتاده و باعث حذف فرهنگ های بسیاری شده؛ اما کوروش رفتاری منحصربه فرد داشته است. او نه تنها دست به حذف فرهنگ ها نمی زده؛ بلکه به بازسازی آنها کمک می کرده است. در بابل نیز به شکوفایی مجدد معبد مردوک کمک می کند و به یهودیانی که به دست بخت النصر به اسارت گرفته شده بودند، اجازه می دهد که به اورشلیم بازگشته و معبد خود را بازسازی کنند؛ بنابراین وجود سمبل های مختلف فرهنگی در سنگ نگاره او تأییدی دیگر بر این است که این سنگ نگاره از نظر معنوی نیز بازنمودی از معرفت درونی کوروش است. به سخن دیگر او به جای اینکه قدرت خود را با بازوان خود نشان داده یا با نشان دادن اسرا یا مرعوبانش خود را پادشاهی مقتدر نشان دهد، با استفاده از سمبل ها نمایی چندفرهنگی و مسامحه گر از خود به نمایش می گذارد. چنین رفتاری واقعا بی نظیر است. پس از نظر معنایی این سنگ نگاره معرف کوروش است؛ اما از نظر ظاهری چطور؟ اظهارنظر در این زمینه بسیار سخت است. با وجود شواهد متنی و باستان شناسی درخورتوجه درباره کوروش کبیر هیچ شرحی از ظاهر او در دست نداریم؛ اما نکته مهم اینجاست که اگر این سنگ نگاره صرفا بیانی نمادین و معناگرا از سیرت کوروش بود، چرا در طراحی باید با یک سری خصوصیات ویژه ظاهری روبه رو باشیم که می توانند جزء نقصان ها و پاتولوژی های پزشکی نیز محسوب شوند؟ اگر چهره، چهره ای عام و نمادین بود، باید معرف چهره عام مردمان در بی نقص ترین شکل ممکن باشد، نه اینکه با این دقت یک پاتولوژی یعنی پیش آمدگی آرواره به نمایش گذاشته شود که اصلا موضوع شایعی نبوده و شاید اولین تصویر از این پاتولوژی در تاریخ نیز محسوب شود؟ تنها دلیل منطقی این است که این چهره باید از روی چهره فردی خاص حکاکی شده باشد و در اینصورت تنها چهره قابل قبول چهره خود کوروش است. این نتیجه گیری می تواند بسیار هیجان انگیز باشد؛ اما نگارنده به ضعف های این تحقیق واقف بوده و بر مطالعات تکمیلی به خصوص مطالعات انسان شناسی و آناتومیک سنگ نگاره مرد بالدار تأکید دارد. به غیر از این سنگ نگاره ما با انبوهی از تصاویر به صورت سنگ نگاره، حکاکی یا نقاشی در فلات قاره ایران روبه رو هستیم که هیچ تحقیق آناتومیک یا دیرینه پزشکی روی آنها صورت نگرفته است. چنین بررسی هایی می تواند به ما در کشف زوایای پنهان تاریخ و فرهنگ مان یاری برساند و رازهای ناگفته آن را برملا کند. البته در شرایطی که توجهی به میراث ما نمی شود و گاه از سر نادانی و گاه به عمد دست به تخریب آن نیز زده می شود، چنین امیدی بیهوده است. شاید وظیفه ما باشد که با امکانات حداقلی همان چیزی را که داریم، حفظ کنیم.
عبدالرضا ناصرمقدسی
- 9
- 4
