فهرست ثبت جهانی ایران؛ از اصفهان تا تهران

به گزارش آفتاب یزد، قانون‌های ثبت‌جهانی مدام در حال تغییر است و مراحل ثبت‌جهانی سخت‌تر می‌شود.

از سوی دیگر سهمیه ثبت‌جهانی که زمانی نامحدود بود حالا تغییر کرده و سالانه شده و هر کشور بر اساس تعداد آثار ثبت جهانی شده‌اش، هر سال سهمیه دارد. در این بخش از فهرست ثبت جهانی ایران به سراغ چند اثر ثبت جهانی جذاب می‌رویم. آثاری که در سطح کشور پراکنده‌اند. زیبایی و شگفت‌انگیز بودن معماری در این بخش از آثار ثبت جهانی ایران بیشتر مشاهده می‌شود.

مسجد جامع- اصفهان

۲۰۱۲ باز هم سال اصفهان بود تا اثر دیگری از گنجینه آثارش را ثبت جهانی کند؛ مسجد جامع اصفهان. اگر تاریخ ایران را به سه دوره پیش از تاریخ، دوره ایران باستان و دوره اسلامی تقسیم‌بندی کنیم، به ترتیب معبد چغازنبیل، مجموعه تخت‌جمشید و مسجد جامع اصفهان بهترین گزینه‌های معماری این دوران‌ هستند. مسجد جامع اصفهان موزه‌ای است از تحول و تکامل معماری ایرانی در طول چهارده قرن تاریخ ایران پس از اسلام.

واقعیت عینی تونل زمان را با گشت‌زدن در مسجد جامع اصفهان می‌توان لمس کرد. اینجا مکان مقدسی است که در ابتدا جایگاه یک آتشکده عصر ساسانی بوده، سپس یک مسجد ساده در قرن دوم و سوم هجری روی آن بنا شده. بعد از آن، دیلمیان، سلجوقیان، ایلخانیان، مظفریان، تیموریان، ترکمن‌ها، صفوی‌ها، افغان‌ها و قاجارها یا توسعه‌اش داده‌اند یا مرمتش کرده‌اند. از طرفی طعمه حریق شده، از زلزله لرزیده و هم در جنگ بمباران شده، با این حال گنبد تاج‌الملک آن نهصد سال است که بدون برداشتن حتی یک ترک به حیات خود ادامه می‌دهد و اغراق نیست اگر بگوییم این گنبد یکی از کامل‌ترین گنبدهای آجری بنا شده روی کره‌زمین است. گفته می‌شود در مسجد جامع اصفهان از ۴۸۴ تکنیک مختلف برای ساخت طاق‌های قوسی استفاده شده است. علاوه بر همه اینها زیباترین محراب گچبری شده مساجد ایران، محراب الجایتو را می‌توان در اینجا به تماشا ایستاد. در مسجد جامع اصفهان شبستان صفویه، شبستان سلجوقی، شبستان آ‌ل‌مظفر، ایوان‌های چهار طرف، مسجد الجایتو، آرامگاه علامه مجلسی، صفه حکیم، صفه عمربن عبدالعزیز، محراب دراویش، حوض، صحن، گنبد نظام‌الملک، گنبد تاج‌الملک و.. از آثاری هستند که باید به دقت دیده شوند.

برج گنبد قابوس- گلستان

برج کاووس یا میل که به آن گنبد قابوس نیز گفته می‌شود، در شهر گنبد کاووس در استان گلستان قرار دارد. این بنا، بلندترین برج آجری دنیاست و در قرن چهارم هجری ساخته شده است. طبق کتیبه کوفی آجری گرداگرد آن، درسال ۳۹۷ قمری برابر با ۳۷۵ شمسی در زمان سلطنت شمس‌المعالی قابوس بن وشمگیر از پادشاهان آل زیار ساخته شده است. شهر گنبد کاووس کنونی در حوالی شهر جرجان کهن قرار دارد که پایتخت پادشاهان آل زیار بوده است. این برج که از زیباترین و باشکوه‌ترین بناهای اوایل دوره اسلامی است که علی‌رغم استفاده بسیار کم از عناصر تزئینی در آن، دارای ساختاری متناسب، موزون، مستحکم و زیباست. این بنای باشکوه روی تپه‌ای ساخته شده که نزدیک به ۱۵ متر از زمین اطراف آن بلندی دارد و ساختمان آن از سه بخش پی، بدنه و گنبد تشکیل شده که روی هم ۵۵ متر ارتفاع دارند.

با احتساب ارتفاع تپه، این برج حدود ۷۰ متر از سطح زمین‌های اطراف مرتفع‌تر است که این موضوع به شکوه و جلال آن افزوده است. بدنه بنا سراسر از آجرهای پخته قرمز رنگ ساخته شده که در نهایت پختگی و استحکام هستند و به علت تابش آفتاب در طول قرن‌ها به رنگ زرد طلایی زیبایی درآمده که خود بر زیبایی بنا افزوده است. این برج در یک نظرسنجی بین‌المللی از سوی تعدادی از معماران مشهور جهان، به عنوان بهترین اثر مهندسی تاریخ بشر انتخاب شده است. این برج که بیش از ۵۰ متر ارتفاع دارد، بیش از هزار سال پیش ساخته شده و در این مدت ۲ بار زلزله‌های شدیدتر از ۶ ریشتر را از سر گذرانده، اما همچنان سالم، استوار و پابرجا ایستاده است.

کاخ گلستان تهران

نخستین اثر ثبت جهان پایتخت سال ۲۰۱۳ ثبت شد. مجموعه کاخ گلستان، یادگاری به جای مانده از ارگ تاریخی تهران، محل اقامت شاهان سلسله قاجار و از زیباترین و کهن‌ترین بناهای پایتخت دویست ساله ایران به‌حساب می‌آید. سابقه تاریخی ارگ سلطنتی که محدوده مکانی تاریخی آن از شمال به خیابان و میدان امام خمینی(ره)؛ سپه سابق، از غرب به خیابان خیام، از شرق به خیابان ناصرخسرو و از جنوب به خیابان پانزده خرداد و میدان ارگ محدود می‌شود، به روزگار صفویه بازمی‌گردد. شاه طهماسب اول صفوی نخستین پادشاهی بود که در سفرهای خود به قصد زیارت مقبره حضرت عبدالعظیم دستور داد بارویی به طول یک فرسخ به دور قصبه تهران احداث شود. پس از او شاه‌عباس صفوی در قسمت شمالی حصار طهماسبی چهارباغ و چنارستانی احداث کرد که بعدها دیوار بلندی گرد آن بنا کرده و عمارات مقر سلطنتی را در داخل آن ساخته و ارگ نامیدند.

در اواخر عهد صفوی، تهران گاهی مقر موقت دربار شاهان صفوی بود و حتی شاه سلیمان، کاخی در این شهر برای خود بنا کرد. کهن‌ترین بناهای موجود در مجموعه گلستان، ایوان تخت مرمر و خلوت کریمخانی متعلق به دوران کریمخان زند است. در دوران پهلوی اول، بخش‌های بزرگی از ارگ تهران، از جمله حصار دور آن، سردر باب عالی، ساختمان دفتر استیفا، نگارخانه، تکیه دولت، نارنجستان، باغ گلشن و ساختمان‌های اندرونی تخریب شد. محل سکونت شاه به سعدآباد و سپس در دوران محمدرضا پهلوی به نیاوران منتقل و مجموعه گلستان به محل پذیرایی از میهمانان خارجی تبدیل شد. بنابراین از انقلاب مجموعه گلستان همچون اغلب عمارات سلطنتی دیگر به‌صورت موزه درآمد تا همگان بتوانند از آن دیدن کرده و از تماشای زیبایی‌های حاصل فکر و دست هنرمندان و صنعتگران ایرانی بهره برند.

شهر سوخته- سیستان و بلوچستان

یکی از مهم‌ترین محوطه‌های باستانی کشور و جهان شهر سوخته است که در سال ۲۰۱۴ ثبت جهانی شد. شهرسوخته در ۵۵کیلومتری شهر زابل در استان سیستان و بلوچستان و در کنار جاده زابل - زاهدان قرار دارد. این شهر ۳۲۰۰ سال قبل از میلاد پایه‌گذاری شده و مردم این شهر در چهار دوره بین سال‌های ۳۲۰۰ تا ۱۸۰۰ قبل از میلاد در آن سکونت داشته‌اند. تمدن شهر سوخته یکی از شگفتی‌های دنیای باستان است. این شهر مهم‌ترین مرکز استقرار و در حقیقت پایتخت منطقه در دوران مفرغ بوده است. مساحت کلی تپه شهرسوخته حدود ۱۵۲ هکتار است که در یک برآمدگی بین دریاچه هامون و رود هیرمند بنا شده است و ارتفاع متوسط آن از سطح زمین‌های اطراف ۱۲ متر و بلندترین نقطه آن ۱۸ متر ارتفاع دارد. شهر سوخته به ظاهر نام جدیدی است و قدمت تاریخی چندانی ندارد.

بر پایه متن‌های موجود، سابقه این نام به کمابیش ۱۵۰ سال قبل برمی‌گردد. شهر سوخته ۲ بار به آتش کشیده شده است، یکبار در ابتدای مرحله رشد و بار دیگر در لحظه مرگ و انهدام آن. این شهر در دوره ماقبل تاریخ حدود ۳۲۰۰ قبل از میلاد پایه‌گذاری و حدود ۱۸۰۰ سال قبل از میلاد متروک شده است. برای دوره‌ای حدود ۱۴۰۰ سال، زندگی در این شهر جریان داشته است. دوران شکوفایی این تمدن بین سال‌های ۲۵۰۰ تا ۲۲۰۰ قبل از میلاد بوده است که شهر حدود ۵۵۰۰۰ نفر جمعیت داشته است. در این شهر دو گروه عمده کشاورزان و صنعتگران اکثریت را تشکیل می‌داده‌اند. مهم‌ترین آثار معماری مکشوفه در شهر سوخته خانه‌های موسوم به پلکانی و بنای کاخ سوخته است.

هر واحد ساختمانی از یک قسمت مستطیل درست شده که ۵ تا ۶ اتاق دارد و حدود ۱۵۰ تا ۱۶۰ متر زیر بنا داشته است و منازل در مجتمع‌های ۴ یا ۶ خانه‌ای است.

میمند و منظر فرهنگی- کرمان

میمند در دهستان میمند از توابع بخش مرکزی، شهرستان شهر بابک استان کرمان در جنوب‌شرقی ایران است. میمند روستایی صخره‌ای و دستکند با چند هزار سال قدمت یادآور ایامی است که انسان‌ها خدایان خود را در بلندای کوه‌ها جست‌وجو می‌کردند و کوه نشانه استواری، توان، پایداری و اراده شناخته می‌شود. این بنای دستکند باستانی، بی‌گمان از نخستین سکونتگاه‌های بشری در ایران به‌شمار می‌رود، دورانی که هنوز ایرانیان مهرپرست بودند و کوه‌ها را سپند می‌شمردند، باوری که بعدها نیز جلوه دیرینگی و دینی داشت و همانگونه که حضرت موسی در کوه طور به پرستش می‌پرداخت و پیامبرگرامی اسلام نیز در غار و کوه حرا به پیامبری مبعوث شد.

هنوز کسی واقف نیست که این مجموعه به دست چه کسانی به‌وجود آمده و انگیزه این مردمان از احداث چنین بناهایی چه بوده، اما انگیزه مردمان آن زمان بسیار مورد اهمیت قرار دارد، چون در آن زمان و با آن وسایل ابتدایی، آفرینش چنین مجموعه با عظمتی با معماری بی‌نظیر قابل تحسین است. میمند به دلیل استحکام دفاعی در طول تاریخ کمتر دستخوش تحولات کالبدی و اجتماعی شده‌است و بیشترین تغییر در آن مربوط به چند دهه اخیر است. میمند روستایی است با سه‌هزار سال قدمت. اشیایی که در آن یافت شده نشان از دوره ساسانی دارد و در گویش مردمانش هنوز واژه‌های پهلوی ساسانی شنیده می‌شود. آب و هوایش کوهستانی است؛ زمستان‌های سرد و تابستان‌های معتدل. دشت‌هایش در گذشته پوشیده از درخت‌های بادام و پسته کوهی بوده و امروز هم کم و بیش این درخت‌ها در دشت‌های اطراف دیده می‌شوند. معمولاً آدم‌ها برای ساختن خانه‌هایشان سنگ روی سنگ می‌گذارند، اما در میمند اتفاق دیگری می‌افتد، دست‌ها اینجا به کار دیگری می‌آید. این خانه‌ها از برداشتن خاک و سنگ شکل گرفته‌اند.