گورستان اشکانی در محاصره لوله‌های گاز

 سایت باستانی وستمین کیاسر و تپه باستانی ترکام که خطر تخریب تهدیدشان می کند.

محوطه باستانی وستمین که نامش را از روستای همجوار خود گرفته است تا پیش از رسیدن گاز به آن منطقه شهرتی نداشت، اما وقتی‌ سال ٨٨ برای تأمین سوخت نیروگاه شهید سلیمی و رفع سرمای سه استان گلستان، مازندران و گیلان، کارگران شرکت گاز مشغول حفاری و جانمایی لوله‌های گاز شدند، تیغه‌های لودر با گوردخمه‌ای

برخورد کرد که در آن جسد یک سرباز اشکانی با تمام تجهیزات نظامی دفن شده بود. همان زمان بود که فعالیت شرکت گاز به مدت ٣‌سال از سوی اداره میراث فرهنگی استان مازندران و پژوهشکده باستان‌شناسی متوقف شد.

گورستان وسیع اشکانی در سایت باستانی وستمین کیاسر با بیش از ٢٥٠ گوردخمه شناسایی شده و تپه باستانی ترکام به دلیل مداخلات عمرانی و حجم تخریب‌های ناشی از گازکشی اگرچه از سوی باستان‌شناس‌ها درحال کاوش نجات‌بخشی هستند اما خطر تخریب همچنان هر دو محوطه را تهدید می‌کند.

بازدید از محوطه باستانی وستمین کیاسر به‌عنوان وسیع‌ترین گورستان اشکانی و محوطه ترکام در نزدیکی آن با آثار ۵‌هزار ساله از عصر مفرغ، مشخص می‌کند که پروژه‌های عمرانی بدون ضابطه همراه با کشاورزی غیراصولی آسیب زیادی به این دو محوطه تاریخی وارد کرده است.

«عبدالمطلب شریفی» سرپرست هیأت باستان‌شناسی محوطه اشکانی وستمین که همزمان معاونت میراث فرهنگی استان مازندران را نیز برعهده دارد، در این‌باره می‌گوید: «ساختار گوردخمه‌هایی که در مسیر لوله گاز یافت شد، به‌گونه‌ای است که تاکنون شبیه آنجا دیده نشده است. در همان زمان شرکت گاز تصمیم داشت از وسط سایت وستمین با عمق ٤متر و عرض ٢متر لوله‌گذاری کند که این اقدام باعث می‌شد بسیاری از آثار دوره اشکانی از بین برود. با مذاکراتی که انجام گرفت، این اقدام برای مدتی کوتاه متوقف شد و با پرداخت یک‌میلیارد و ٦٢٠‌میلیون تومان از سوی شرکت ملی گاز قرار شد نجات‌بخشی این محوطه انجام   و پس از آن مسیر خط لوله گاز دوباره جانمایی شود.»

آنطور که شریفی می‌گوید: «وقتی نخستین فصل نجات‌بخشی محوطه وستمین در ‌سال ٩٤ انجام شد، متوجه شدیم یافته‌های محوطه تاریخی وستمین نشان از گورستانی وسیع، استقرار و یک قلعه دوره اشکانی دارد و همین باعث شد مسیر خط لوله گاز تغییر کند.»

وستمین

آلبوم گورهای خانوادگی اشکانیان

محوطه باستانی وستمین که در ٨٠کیلومتری جنوب شهر ساری و ٩کیلومتری جنوب‌شرقی شهر کیاسر واقع شده است تا محوطه تاریخی «نسا» به‌عنوان نخستین تختگاه دوران اشکانی حدود ٣٨٠کیلومتر فاصله دارد. بررسی‌های باستان‌شناسی از چشم‌انداز محوطه باستانی وستمین و ابزار آلات جنگی به دست آمده از احتمال وجود پادگان نظامیان اشکانی خبر می‌دهد.

باستان‌شناسان اما تخمین زده‌اند وسعت محوطه به ١٥هکتار می‌رسد و هم‌اکنون آنها موفق شده‌اند با کشفیات باستان‌شناسی خود عرصه ٦ هکتاری این محوطه مهم باستان‌شناسی را قطعی کنند.

شریفی می‌گوید: «براساس گمانه‌زنی‌های باستان‌شناسان، بیش از ٢٥٠ گوردخمه در این منطقه وجود دارد که از این تعداد تاکنون ٦٠ گوردخمه مورد حفاری قرار گرفته است. او معتقد است؛ محوطه تاریخی وستمین یک گورستان غربی دارد که دارای معماری منحصربه‌فرد از نوع گوردخمه است که نمونه آن تاکنون در گستره جغرافیای فرهنگی اشکانیان مشاهده نشده است. شیوه تدفین در این گورستان دسته‌جمعی است و درون دخمه‌ها از یک تا پنج تدفین صورت گرفته که بیشتر آنها گورهای خانوادگی هستند.»

سرپرست کاوش‌های باستان‌شناسی وستمین همچنین به تدفین اسب در گورستان غربی وستمین اشاره می‌کند که بیانگر اعتقاد انسان آن دوره به زندگی پس از مرگ است. به گفته او، تاکنون دو نمونه تدفین اسب در گوردخمه‌ها به دست آمده و هیچ شیء تاریخی داخل گور اسب‌ها نبوده است.

 شریفی می‌گوید: «وقتی صحبت از گورستان می‌شود، به معنای آن است که مردم عادی در این منطقه زندگی می‌کردند و در همین نقطه تدفین‌های خود را انجام می‌دادند.»

به ‌گفته او، در محوطه باستانی وستمین بقایای معماری شامل دیوارهایی که در ساخت آنها از سنگ و گل استفاده شده است، به دست آمده که متاسفانه به دلیل شخم‌زدن زمین توسط کشاورزان آسیب زیادی دیده است. این معماری کاملا متصل به گوردخمه‌ها است و پرسش‌های جدیدی ایجاد کرد.

از دوره اشکانی ١٣ شیوه تدفین کشف شده است. در گورستان شرقی وستمین نیز تعدادی گور شناسایی شد که ساختار آن کاملا با معماری و شیوه تدفین در گورستان غربی (گوردخمه) فرق دارد. در گورستان غربی، معماری از نوع دخمه‌ای و شیوه تدفین از نوع چمباتمه‌ای یا جنینی است ولی در گورستان شرقی شیوه تدفین طاق باز است که به دلیل تخریب‌های ناشی از تیغه بولدوزر، معماری‌شان دقیقا مشخص نیست، اما با این حال به نظر می‌رسد که احتمالا از نوع چاله تدفین بوده‌اند.

اشکانیان مبدع جنگ‌های پارتیزانی

باستان‌شناسان گستره حکومت اشکانیان را از غرب چین تا کرانه‌های دریای مدیترانه و از دره سند و پنجاب تا جنوب سیبری تخمین زده‌اند. آنها معتقدند، اشکانیان دو سیستم متفاوت و جالب در شیوه کشورداری و جنگ ابداع کرده بودند. سیستمی که ماندگار شد و تا جنگ جهانی دوم ادامه یافت و به جنگ‌های پارتیزانی شهرت یافت.

عبدالمطلب شریفی که مطالعات گسترده بر دوره اشکانیان داشته است، می‌گوید: «حکومت اشکانیان فدرال بود، به‌طوری که استان‌های خودمختار زیرنظر حکومت مرکزی اداره می‌شدند. شیوه‌ای که هم‌اکنون در کشورهای آمریکا، روسیه و آلمان وجود دارد.»  این باستان‌شناس نکته جالب دیگر را مربوط به شیوه جنگاوری اشکانیان اعلام می‌کند و می‌گوید: «اشکانیان در موضوعات مربوط به جنگ و نظامی‌گری شیوه‌ای از خود ابداع کرده بودند که درست شبیه جنگ‌های پارتیزانی در جنگ جهانی دوم است. آنها در این شیوه حمله می‌کردند، ضربه می‌زدند و فرار می‌کردند و به این روش با بسیاری از حملات مقابله کردند.»

گازکشی ترکام را هم ترکاند!

سرپرست هیأت باستان‌شناسی محوطه باستانی وستمین می‌گوید: «هنوز پرسش‌های بی‌شماری از محوطه وستمین باقی مانده است که باستان‌شناسان باید به آنها پاسخ دهند.» او معتقد است؛ مقابل محوطه وستمین تپه باستانی ترکام وجود دارد که در این تپه آثار ٥‌هزارساله عصر مفرغ همزمان با تپه حصار دامغان که آغاز شهرنشینی است و ارتباط نزدیک بین این دو محل است، وجود دارد. با این وجود لوله‌های گاز بخش‌هایی از تپه باستانی ترکام را نیز برش زده‌اند. داده‌های باستان‌شناسی از این محوطه نشان می‌دهد قدیمی‌ترین آثار تپه ترکام بین ۴۲۰۰ تا ۱۵۵۰ قبل از میلاد قدمت دارد. همچنین از دوره پیش از تاریخ، استقرار در این منطقه وجود داشته و ابزارهای سنگی دوره پارینه‌سنگی میانی که قدمت آنها به حدود ۵۰‌هزار‌سال می‌رسد، در این تپه به دست آمده است.

وستمین و محوطه‌های اطراف آن یکی از مهمترین آثار برجای مانده از عهد باستان است. بررسی باستان‌شناسان مشخص کرده است که در محوطه پیرامونی گورستان باستانی اشکانی در وستمین استقرار دوره صفوی نیز وجود داشته است. آنها توانستند یک تنور، خمره‌های نگهداری مواد غذایی و بقایای معماری از دوره صفوی و سفالینه‌های لعابدار این دوره را در این منطقه کشف کنند. همین موضوع موجب شد تا تاریخ استقرار در محوطه اشکانی وستمین بیشتر شود و از دوره اشکانی تا دوره اسلامی و پس از آن دوره صفوی را نیز در بربگیرد.

آنچه مسلم است، در دوره‌های گذشته پروژه‌های عمرانی در محوطه‌های تاریخی و باستانی کشور ازجمله در شمال ایران چنان نامنظم و بی‌اعتنا به میراث فرهنگی و تمدن تاریخی مناطق باستانی کشور پیش رفته‌اند که اکنون کاوش‌های نجات‌بخشی در بسیاری از مناطق باستانی کشور درحال انجام است.

اگرچه تکمیل‌نشدن نقشه باستان‌شناسی کشور که جزییات بناها و محوطه‌های تاریخی ایران را مشخص می‌کند، یکی دیگر از عوامل ضابطه‌مند اجرانشدن پروژه‌های توسعه‌ای و عمرانی در کشور است اما با این حال حتی تغییر اندک مسیر تأسیسات زیربنایی همچون کشیدن خط لوله گاز که از درون محوطه‌های باستانی شناسایی‌شده عبور می‌کند نیز، به معنای آن نیست که محوطه‌ای دیگر را تخریب نمی‌کند. اتفاقی که در وستمین کیاسر برای خط لوله گاز و محوطه‌های باستانی افتاده است، درست به همین شکل است.

مسیر خط لوله گاز از درون وسیع‌ترین گورستان دوره اشکانی با تغییر اندک به تپه ترکام رفته است که آثار دوره پارینه‌سنگی میانه را درخود جای داده و اینچنین محوطه‌ای دیگر را با تخریب مواجه کرده است.  به ‌گفته شریفی، آثار دوره اسلامی تا دوره صفوی نیز در وستمین شناسایی شده است اما باستان‌شناسان راه طولانی را در پیش دارند تا در وهله نخست بدانند که گستره و وسعت آثار تا کجا کشیده شده و عرصه این محوطه منحصربه‌فرد تا کجاست و همزمان به بررسی دوره‌های آن بپردازند.

مریم جلیلوند