آوار تعطیلات بر سر میراث

روزهای تعطیل برای بناها و محوطه‌های تاریخی، روزهای خوبی نیست. از این روزها، صدها مثال می‌شود آورد. مثل آن جمعه دی‌ماه ‌سال ٩٠ که شهرداری بابل، حمام قدیمی میرزا یوسف را ویران کرد تا تبدیلش کند به پارکینگ، مثل ساختمان موزه دفینه با آن چشم‌های آبی‌اش که یک عصر جمعه صدای بیل و کلنگ تخریبش به گوش همه رسید و ساعت‌ها طول کشید تا جلوی کار کارگران را بگیرند، مثل آن نیمه شبی که آدم‌های ناشناس افتادند به جان آب‌انبار نُه‌حصار گرمسار و طوری ویرانش کردند که انگار هرگز نبوده است یا اصلا مثل خانه حسام لشکر در تهران که‌ سال ٩٤ نامش از فهرست آثار ملی خط خورد و گفتند یک آخر هفته، بالاخره ویرانش می‌کنند (که البته آرام‌آرام از درون تخریبش کردند).

نوروزها، روزهای تعطیل چهار و پنج روزه، مناسبت‌هایی که همه مردم را دور هم جمع می‌کند و مسئولان میراثی را به کار و بار دیگر مشغول می‌کند؛ همه این روزها فرصت بوده تا دزدان تاریخ به تپه‌های باستانی سر بزنند و مالکان ناراضی با لودر خانه ارزشمندشان را آوار کنند و شهرداری‌ها بیفتند به جان بناهایی که به نظرشان ارزش نگه داشتن ندارد. همین شب یکشنبه‌ای که گذشت و شروع تعطیلات خرداد بود، خبر آمد که تپه ٥‌هزار ساله تاریخی «چغات ترابی» هفشجان از توابع شهرستان شهرکرد تخریب شده است. این کار زیر سر تعدادی قاچاقچی بود که به دنبال گنج بودند. در خبرها گفته شد که آنها شب یکشنبه با لودر شکافی از وسط این تپه تاریخی ایجاد کرده و حدود ٨٠‌درصد آن را تخریب کردند، چنان که ارزش علمی و تاریخی این تپه ساقط شد.

هرچند در روزهای گذشته حفاران غیرمجاز تپه ترابی هفشجان دستگیر شدند و مدیرکل میراث‌فرهنگی چهارمحال و بختیاری گفت به تپه تاریخی آسیبی نرسیده است. مثال‌ها بسیار است. فهرست پیش رو تنها چند نمونه کوچک از جمعه‌هایی است که کسی حواسش به میراث فرهنگی نبود. جز اینها که نیمه ویران و مخروبه شده‌اند؛ خانه‌های زنده بسیارند و مسئولان میراث فرهنگی کشور باید در روزهای تعطیل، حواسشان را بیشتر جمع کنند.

 جمعه - خانه تاریخی خلیلیان - بابل

 نخستین‌بار صبح یک روز تعطیل در دی‌ماه‌ سال ٩٤ تیغه‌های بولدوزر به خانه خلیلیان بابل رسیده بود اما کار تخریب همان وقت تمام نشد، اداره اوقاف هرچه را از این خانه قاجاری باقیمانده بود،  در یک صبح جمعه بهمن‌ماه ویران کرد. مثل همه ویرانی‌ها، این هم پنهانی بود؛ در روزی خلوت. در و پنجره‌های چوبی‌اش را دزدیدند و سفال‌های سقفش را بردند. خانه‌ای که بخشی از آن حسینیه بود و در آن مراسم مذهبی و روضه برپا می‌شد، از یک‌‌سال پیش چنان با موج تخریب از سوی اداره اوقاف و خیریه شهرستان بابل در مازندران روبه‌رو شده بود و حتی ثبت ملی هم از زخم لودرها نجاتش نداد. آن چه این بار بر سر این خانه تاریخی آمد اما با مجوز اداره میراث فرهنگی بود. همان وقت «دلاور بزرگ‌نیا»، مدیرکل پیشین میراث فرهنگی استان مازندران که حالا مدیرکل میراث تهران شده، به «شهروند» گفت که این «تخریب نیست»، «سوء‌تفاهم شده» و دارند با مجوز «بازسازی» می‌کنند. این بنا دو‌سال پیش از این در ٨ دی ٩٤، سه‌شنبه روزی که از قضا تعطیل رسمی هم بود، از طرف اداره اوقاف و امور خیریه بابل تخریب شد که البته جمعی از فعالان میراث فرهنگی و یگان حفاظت متوقفش کردند. در بابل هر جمعه مردم می‌ترسند دوباره خانه‌ای تاریخی خراب شود، آن‌جا جمعه‌های سیاه میراث فرهنگی مدام تکرار می‌شود.

 تعطیلات پایان هفته، بافت تاریخی میبد

یک‌چهارم مجموعه تاریخی بابک در میبد در تعطیلات پنجشنبه و جمعه دی‌ماه ٩٢ به‌طور کامل تخریب شد. صحبت از جایی است که عمده آثار آن متعلق به دوره صفویه و قاجاریه است. همان زمان ذات‌الله نیکزاد، مدیر پایگاه میراث فرهنگی میبد به خبرگزاری میراث فرهنگی گفت که تخریب بخشی از بازارچه تاریخی میبد با حمایت یکی از مسئولان فرمانداری میبد بوده. در جریان این تعطیلات مسجد، خانقاه و بازارچه بابک از بین رفت. بازارچه‌ای که آسیب بسیار دید، ‌سال ٨٢ در فهرست آثار ملی کشور به‌ شماره ١٠٨٨٤ به ‌ثبت ملی رسیده است و بخش تخریب ‌شده بازار هم متعلق به قرن ٨ه. ق بود. این میان ٦ باب مغازه و یک باب مازاری، یک خانه تاریخی به‌همراه بادگیر بلند به‌طور کامل تخریب شدند. گفته شد که تمام این تخریب‌ها بدون هماهنگی با میراث‌فرهنگی استان یزد و به بهانه احداث دارالقرآن بوده. این درحالی است که بخشی از مجموعه‌ای که تخریب شده علاوه بر تاریخی بودن، در عرصه ثبتی بافت تاریخی میبد قرار داشت.

پس از تخریب، مهدی حجت  قائم‌مقام سازمان میراث فرهنگی که معاونت میراث فرهنگی کشور را هم برعهده داشت دستور پیگیری جدی تخریب بافت تاریخی میبد را صادر کرد.

جمعه ، منطقه ١١ تهران

وقتی خانه سپهبد امیراحمدی در تهران تخریب شد، تنها یک‌سال از کشف هویت آن می‌گذشت. هم شهرداری می‌دانست و هم سازمان میراث و هم کمیته امداد که این بنای تاریخی در خیابان حافظ مربوط به اواخر قاجار است. آنها می‌دانستند که سپهبد احمد امیراحمدی نخستین سپهبد ایران و یکی از مهره‌های اصلی کودتای سوم اسفند، هشت بار وزیر جنگ، ٢ بار وزیر کشور، پنج بار فرماندار نظامی تهران، ٢ بار فرمانده کل ژاندارمری و نیز ١٦‌ سال عضو مجلس سنا بوده است. اما باز هم خانه تخریب شد.

عاشورای حسینی ، اردکان

سال پیش تعطیلات محرم بار دیگر فرصت تخریب یک خانه در بافت تاریخی شهر اردکان شد. در روزهای تاسوعا و عاشورا از ٧ تا ٩ مهر، یک خانه تاریخی که در اختیار شهرداری اردکان بود، به‌طور کامل تخریب شد. رئیس پایگاه پژوهشی اردکان قدمت این خانه را ٧٠٠‌سال ( دوران آل‌مظفر) می‌دانست و رئیس اداره میراث فرهنگی می‌گفت خانه قاجاری است. هر چه بود این خانه ثبت ملی نبود اما در حصار تاریخی شهر اردکان قرار داشت و این حصار ثبت ملی است. این خانه همچنین در حریم مسجد زیرده و خانه معصومی که هر دو از آثار ثبت ملی شده ایران هستند، ‌قرار داشت. شهرداری به‌عنوان مالک بنا پیش از این طرحی را برای گسترش حسینیه کوشک نو به میراث فرهنگی ارایه داده بود که در شورای فنی میراث فرهنگی مصوب هم شده اما قرار به تخریب بنا در این طرح نبود.

 روز طبیعت - لار

در هیاهوی تعطیلات نوروز ٢ بنای ارزشمند لار تخریب شد؛ خانه شریفی و ساباط بی‌بی ماهک. این بار هم کار مالک بود که این دو بنا تخریب شدند؛ خانه‌هایی با معماری به سبک قاجاری. اگرچه پایگاه میراث هم درخواست کرده بود که مهلتی برای ثبت اضطراری و آغاز مراحل تعمیر و مرمت داده شود، اما مالک با استفاده از فرصت تعطیلات استفاده کرد. به گفته سیما علویه، رئیس اداره میراث فرهنگی لارستان این دو بنا ثبت نشده بود اما ماده ٥٥٩ قانون حفاظت از بناهای تاریخی را به عهده میراث فرهنگی گذاشته و در آن‌جا ثبتی بودن یا نبودن بنا قید نشده است. براساس این قانون هر گونه دخل و تصرف در منازل یا بناهای تاریخی بدون مجوز میراث فرهنگی غیرقانونی است.

جمعه - تهران

یک روز جمعه، زمانی که بیشتر مردم مشغول تماشای مناظره‌های انتخاباتی بودند، تخریب ساختمان دفینه در تهران آغاز شد. ظهر آن روز اردیبهشتی سر خیابان میرداماد، پشت جداره‌  بنا موزه سابق دفینه، کارگران مشغول تخریب قسمت‌های داخلی نخستین بنای پیش‌ساخته ایران بودند. ساعاتی بعد، مسئولان میراث فرهنگی و نیروهای یگان حفاظت راهی شدند تا جلوی تخریب را بگیرند. بالاخره در ساعت ۹ شب تخریب متوقف شد اما اکنون این بنا از درون آسیب زیادی دیده است. «دفینه» که نخستین بنای پیش‌ساخته ایران و یکی از شاهکارهای معماری برگرفته از مکتب «فرانک لوید رایت» است در‌ سال ۱۳۵۷ ساخته شد، تا به‌عنوان یک سوپرمارکت بزرگ استفاده شود. اما بنا بعد از انقلاب به نفع بنیاد مستضعفان مصادره‌ شد. تا این که در‌ سال ۱۳۶۸ موزه پول شد و درنهایت ١٢سال پیش تعطیل و به پارک ارم منتقل شد. بعدها بخش‌هایی از بنای دفینه به بانک سینا اجاره داده شد و میخ تابلوی بانک در چشم‌های آبی‌اش فرورفت. بعد از آن جمعه سیاه مسئولان گفتند این بنا را ثبت اضطراری می‌کنیم. اما هنوز خبری از شماره ثبت نیست.

خانه ابتهاج سمیعی

تخریب حمام قاجاری خانه ابتهاج سمیعی در تهران از نوروز پیش شروع شد. در تعطیلات عید بخش حمام این خانه که مربوط به دوره قاجار بود را تخریب و نخاله‌هایش را همان زمان از بنا خارج کردند. بخش‌هایی از خانه قاجاری و ثبت ملی ابتهاج در طول چند روز و بدون اطلاع میراث فرهنگی تخریب شد و البته به بهانه مرمت و ایجاد فضای فرهنگی برای شهر. همان زمان وضع ورودی این خانه قاجاری حکایت از کار عمرانی سنگین در داخل محوطه داشت و ٢٨ تیر ٩٦ خبر آمد که کار تخریب سرعت گرفته است. واکنش‌ها هم از این قرار بود؛ مسئولان میراث فرهنگی استان تهران از بنا بازدید کردند و دستور توقف کار و شکایت از مجریان داده شد.

جمعه ، رشت

بنای میرزا یوسف خان شبان ١٥٠‌سال قدمت داشت و در یک روز جمعه در شهریور‌ سال پیش ویرانش کردند. این خانه در محله چهلتن (چله خانه) رشت متعلق به «یوسف خان شفتی» است؛ کسی که در زمان نهضت جنگل، حکومت فومنات و شفت را برعهده داشت. میرزا یوسف خان شبان نخستین شهردار فومن از خانه پدری خود در رشت (که بعدها به نام خانه شبان معروف شد) به‌عنوان دفتر مراجعات مردمی استفاده می‌کرد.

جهانی، سرپرست میراث فرهنگی گیلان همان زمان گفته بود: «طبق اقدامات انجام شده هم مالک و هم شهرداری در جریان امر بودند، اما با وجود این‌که یگان حفاظت بازدید هر روزه از بناها دارد، از تعطیلی روز جمعه استفاده شد و بخش اعظم خانه‌تاریخی شبان تخریب شد. در ادامه با اطلاع یگان حفاظت مانع از تخریب دیگر بخش‌ها شدیم و با تنظیم شکایت، پرونده در دست دادگاه قرار گرفت.»

تعطیلات پایان سال،چالوس

فقط سه ماه از ثبت ملی کارخانه حریربافی چالوس می‌گذشت اما تعطیلات پایان هفته، فرصتی برای تخریبش شد. مهندسان فرانسوی و لهستانی ساخت این کارخانه را در ‌سال ۱۳۱۵ تمام کرده بودند و جایگاهش چنان بود که چالوس را به‌عنوان قطب نخ‌ریسی سنتی ابریشم به دنیا شناساند. ساختمان کارخانه حریربافی چالوس درحالی تخریب شد که دادستان چالوس به این مسأله وارد شده و دستور توقف آن را صادر کرده بود اما باز هم شبانه بولدوزرها به جان این میراث ملی افتادند.

 اربعین حسینی، قم

خانه تاریخی سلامتی‎ها در قم هم در تعطیلی روز اربعین تخریب شد، به بهانه جمع‌آوری نخاله‌های ساختمانی ملک مجاور. این خانه از نظر معماری و تاریخی ارزش فراوانی داشت و مالک تخریبش کرد.

به گفته عمار کاووسی، معاون میراث فرهنگی قم خانه سلامتی‌ها در خیابان باجک، جنب خانه تاریخی یزدان پناه، در‌ سال ١٣٨٤ به شماره ١٢٥٤٤ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و ارزش تاریخی و فرهنگی داشت اما مالک بدون استعلام از اداره کل میراث فرهنگی آن را تخریب کرد.