شعر به سبک هندی نمونه‌ای از سرایش شعر در ادبیات فارسی استشعر به سبک هندی
از قرن نهم هجری به بعد در ادبیات فارسی، نمونه ای از سرایش شعر بوجود آمد که به آن شعر به سبک هندی می گویند. گروهی از گویندگان به خاطر استقبال دربار هند از شاعران پارسی گوی و بی توجهی پادشاهان صفوی به اشعار متداول مدحی، به هندوستان سفر کردند و به کار شعر و شاعری در آن جا مشغول شدند.
گویندگان به خاطر این که از مرکز زبان، دور بودند و در بیان مفاهیم و نکات دقیق و حس نوجویی و تفنن دوستی به اظهار قدرت تمایل داشتند و به سبب تأثیر زبان و فرهنگ هندی و عوامل محیطی دیگر، توانستند سبکی به نام سبک هندی را ایجاد کنند. این سبک به گفته ی برخی از ادبا، سبک اصفهانی نامیده شد. از قرن نهم تا سیزدهم هجری، استفاده از این سبک کاربرد داشت و دارای ویژگی هایی، نظیر تعبیرات و تشبیهات و کنایات ظریف و دقیق و باریک و ترکیبات و معانی پیچیده و دشوار بود. رودکی به عنوان آغاز کننده ی سبک هندی محسوب میشد درحالیکه طبق گفته ی برخی دیگر، این سبک مربوط به زمان خاقانی است. رودکی و خاقانی در سروده های خود به میزان کمی سبک هندی را تکرار کرده اند. مرثیه به عنوان یکی از موضوعات شعری مورد توجه در این سبک به شمار می رود.
بنیانگذار سبک هندی
یکی از شاعران و بنیانگذاران مکتب وقوع یا واسوخت، بابا فغانی بود که توانست سبک هندی را بوجود آورد. بابا فغانی به عنوان حافظ کوچک و یکی از فعالان سبک هندی شناخته شده است. پادشاهان صفوی پس از این که حکومت صفوی روی کار آمد و مذهب شیعه به رسمیت شناخته شد؛ به اشعار عاشقانه و غنایی و عرفانی بی توجه شدند. شاید صنف های مختلف به همین خاطر به شعر و شاعری روی آوردند. طبق نوشته ی استاد گلچین معانی:« استاد حیدرعلی كمالی اصفهانی( م. ۱۳۲۵ شمسی) اصطلاح ناخوش‌آیند سبك هندی را در منتخبات اشعار صائب، چاپ تهران، ۱۳۰۵، صفحه ی ۱۰ برای اولین بار عنوان كرده است».
علل پیدایش سبک هندی
از عوامل مؤثر در پیدایش سبک هندی می توان به مذهب، رفاه اقتصادی، توسعۀ شهر اصفهان، سفر شاعران به هند و علاقه شاهان صفوی به فرهنگ اشاره کرد. یکی از دلایل خارج شدن شعر از دربارها، بی توجهی حکومت صفویه به شعر مدحی و درباری بود؛ از این رو همۀ اصناف حق ادعای شاعری پیدا کردند و به امور جزئی و پند و اندرز و...جذب شدند. از طرفی دیگر به خاطر این که شاعران از شعر مدحی، درآمدی کسب نمیکردند؛ به دربارهای هند رفتند و با تفکرات هندوان آشنایی پیدا کردند، به همین خاطر این سبک تا حدودی تغيير کرد. یکی از دلایلی که هرکس به نحوی به ادبیات و شعر و شاعری باتوجه به وسع خود می پرداخت و باعث ترویج شعر در میان عامه میشد؛ رفاه اقتصادی مردم بود. از این رو این عوامل باعث ایجاد زمینه پیدایش سبک هندی شد.
تحولات در سبک هندی
تنوعاتی در سبك هندی به خاطر گستردگی حوزه زمانی و مكانی این سبك بوجود آمد و در نتیجه در میان شعر شاعران پیرو سبك هندی مقیم ایران و هند، تمایزاتی را بوجود آورد. طبق گفته ی گروهی، نام سبك متداول شاعران ایرانی این دوره، سبك صفوی بود و برای پیروان هندی این شیوه از سبك هندی بهره گرفتند و سبك شعر این دوره در تقسیمی دیگر به نام سبك صفوی بود كه برای آن دو شاخه سبك صفوی ایرانی یا اصفهانی و سبك هندی قایل شده اند. زبان شعر در شاخه هندی این سبك بخاطر این که زبان فارسی در هند و محیط فرهنگی آن جا بومی نبود، پیچیده تر و اغلب دارای لغزش های دستوری و گاه سستی كلام بود. این نكته را در نظر بگیرید كه اگر چه در سده دوازدهم هجری در ایران، واكنشی برای سبك هندی و انحطاطش نشان داده شد ولی نفوذ این سبك تا دوران اخیر در تاجیكستان، پاكستان و افغانستان ادامه داشته است.
نظریه انحطاط سبک هندی
عصر رواج سبک هندی از نظر منتقدان ادبی در دوره انحطاط شعر فارسی بود؛ بدین دلیل که از روایت های بزرگ و معانی شعر اصیل استفاده نشده است. عقیده و باور آن ها اینست که در این سبک، کار مضمون ساز بحدی بی ارزش شده که گاهی وقت ها معنی شعر به بیان« رفتار اسب» یا« بخیه کفش» تنزل می یابد. از نیمه دوم قرن دوازدهم، دیدگاه انحطاط در سبک هندی نمایان شد.
ویژگی های سبک هندی
در زیر به ویژگی های سبک هندی اشاره شده است:
- یکی از ویژگی های سبک هندی، خیال پردازی به افراط می باشد.
- شاعران سبک هندی صرفا به این منظور که ادعاهای عجیب و غریب خود را توجیه کنند، از تمثیل استفاده می کنند.
- شاعران سبک هندی در اشعار خود از لغات محاوره و الفاظ بازاری بهره می گیرند.
- شاعران این سبک، برای زن و فرزند و خویشاوندان، عواطف و احساسات را بیان می کنند.
- ایماژهای مرکب و تودرتو یا تزاحم تصویری از ویژگی های سبک هندی به شمار می رود.
شاعران پیرو سبک
شاعرانی که در اشعار خود از سبک هندی استفاده میکردند؛ نظیر صائب تبریزی، علی نقی کمره ای، زلالی خوانساری، عرفی شیرازی، فیض دکنی، کلیم کاشانی، وحید قزوینی، غنی کشمیری، بیدل دهلوی و… بودند.
شعر به سبک هندی از قرن نهم هجری به بعد بوجود آمدمختصات سبك هندی
از سه نظر به بررسی مختصات سبك هندی در زیر می پردازیم:
> زبان:
زبان كوچه و بازار به خاطر این که طبقات مختلف مردم به شعر، گرایش پیدا کردند؛ به اشعار راه یافت و از این طریق موجب گسترش دایرۀ واژگاه شعر شد. بسیاری از لغات ادبی قدیم از صحنۀ شعر رخت بربندد؛ یعنی زبان شعری آن دوره به عنوان زبان جدید فارسی شناخته میشود و در آن، استفاده از مختصات سبك خراسانی کاربردی ندارد. زبان این سبك به خاطر زبان حقیقی مردم آن دوره به عنوان زبان واقع گرا محسوب میشود.
> فكر:
شعر هندی به شعری گفته میشود که معناگر باشد نه این که صورت گرا باشد و بیشتر تمرکز شاعران بر روی معنا می باشد. آنان در عالم طبیعت یا ذهن به دنبال مضمون سازی از هر چیزی استفاده می كنند. ادبیات سبك هندی به نوعی از ادبیات مینیاتوری گفته میشود و طول و عرض معنایش بیشتر از یك بیت نیست و در حد یك بیت به تحسین و اعجاب می پردازد. درواقع شاعران سبك هندی موظفند که مطالب فلسفی و عرفانی و غنایی گذشتگان را به بیان سبك هندی ترجمه کنند. افكار و لغات مربوط به مذاهب و آداب و رسوم هندوان در این دوره به شعر وارد می شود.
> ادبیات:
بدیع و بیان در سبك هندی اهمیت زیادی ندارد.« البته از اساس این سبك می توان به تشبیه اشاره کرد ولی صرفا به صورت طبیعی و تصادفی از امور بدیعی و بیانی استفاده میشود. به این خاطر که سبك هندی بیان کننده ی شعر مضامین اعجاب انگیز و ایجاد رابطه های غریب میباشد ». كنایه و تشبیه و استعاره در زبان شعر سبك هندی کاربرد دارد ولی تلمیح در مقایسه با صنایع دیگر، کاربرد بیشتری دارد زیرا نقش فعالی در مضمون سازی دارد. از دیگر نکات قابل توجه می توان به این نکته اشاره کرد که در شعر از اصطلاحات سبك شناسی و نقد ادبی، بسیار استفاده شده است.
قالب شعر
در سبک هندی، قالب شعر به صورت« تک بیت» و به شکل غزل می باشد. منتهی قرار گرفتن این ابیات در کنار هم باعث ایجاد قالب غزل می شود. شاعر در این راستا باید به بیان مضمونی تازه در مصرع اول بپردازد تا مطلبش جدید باشد. همین امر باعث محدودیت بیشتر شاعران برای ایجاد روابط تازه میشد و درنتیجه امور دورتر را ربط میدهند و با گذشت زمان در ورطۀ تعقید و اغراق می افتند و شعر، مبهم میشود. به همین جهت، ابهام در سبک هندی وجود دارد.
نحو شعری
از نظر نحوی شعر سبک هندی، دارای تشخص خاصی می باشد. ساختارهای نحوی ابیات، معمولاً بلند است و عموماً مصرع ها ارتباط نحوی با یکدیگر دارند؛ مثلا دو مصرع از نظر نحوی، پایه و پیرو یا شرط و جزای شرط هستند. جابجایی نامتعارف عناصر جمله، که به ضرورت وزن و قافیه صورت می گیرد ، باعث میشود که در نظم نحوی جمله ها مشکلاتی بوجود آید و در نتیجه آن معنی را دیرتر می توان درک کرد. در سخن شاعران شاخه هندی این سبک می توان خطاهای زبانی و ترکیب سازی های غیرمتعارف بر اساس قیاس های زبانی را مشاهده کرد؛ چون شاعران شبه قاره، غیربومی هستند.
شگردهای تصویری
عنصر خیال بعنوان رکن اصلی شعر سبک هندی محسوب میشود. خیال های شعری و صناعات مجازی و شگردهای تصویری موجب شکل دادن به جوهره سبک میشوند ، تخیل در این شیوه شعری جزئی نگر و مبتنی بر دقت در محسوسات و ساختن مناسبات انتزاعی میان امور محسوس است. خیال شاعرانه در امور خرد و جزئی، غرق میشود و به طرز مبالغه آمیزی در جستجوی مناسبات نازک میان پدیده هاست. برخلاف شعر عرفانی، که از انتزاع های بزرگ و عوام غیب الگوهایش را می گرفت. خیال پردازی انتزاعی در امور جزئی به عنوان رکن اصلی تخیل سبک هندی به شمار می رود.
مجهولیت شاعر
تمرکز شعر سبک هندی بر ردیف های دراز و خوش آهنگ ابتکاری می باشد؛ جنبه ی تک بیت ها، ارسال المثل است و از مهم ترین عنصر ادبی این دوره می توان به تمثیل اشاره کرد. بیت به خاطر جنبۀ ارسال المثلی، از شخصی به شخص دیگر منتقل می شود و دیگر شاعر اصلی مشخص نیست؛ بگونه ای که یکی از مختصات شعری سبک هندی، مجهول بودن اسم شاعر و معروف بودن بیت میباشد ».
مرثیه یکی از موضوعات شعر به سبک هندی بشمار میرودگردآوری: بخش فرهنگ و اندیشه سرپوش
- 13
- 1
