معرفی انواع جناس با مثال

کاربرد جناس برای شعر و نثر می باشد

جناس

در واج های سازنده، دو یا چند واژه را در صورتی که معنی متفاوتی داشته باشند یک سانی و هم سانی میگویند. گاهی اوقات در دو کلمه هم جنس، غیر از معنی هیچگونه تفاوتی وجود ندارد و گاهی وقت ها علاوه بر معنی، در یک مصوت یا صامت با هم فرق دارند. وقتی که در یک مصراع یا بیت، دو کلمه هم جنس یا هم معنی بکار بروند، به آن ارکان جناس گفته میشود.

انواع جناس با مثال

ارزش جناس باتوجه به موسیقی و آهنگی که در سخن می آفریند، تعيين میشود و زیبایی جناس با معنی سخن ارتباط دارد. کاربرد جناس برای شعر و نثر می باشد. انواع مختلفی از جناس در ادامه شرح داده شده است:

> جناس تام( همسان):

وقتی دو کلمه در یک بیت از نظر خط و تلفظ یکسان باشند، ولی مفهوم آن ها متفاوت باشد، جناس تام می گویند. نظیر شیر( به معنی شیر خوردنی، شیر حیوان، شیر آب).

« بهرام گه گور می گرفتی همه عمر دیدی که چگونه گور بهرام گرفت». در این عبارت، گور اول به معنای گورخر میباشد در حالی که گور دوم به معنای قبر می باشد.

ارزش جناس باتوجه به موسیقی و آهنگی که در سخن می آفریند، تعيين میشود

> جناس قلب یا مقلوب : 

از  جناس قلب،  کمتر به عنوان جناس  یاد می کنند در حالی که یکی از توابع جناس به شمار می رود. در اینصورت قلب، به جا به جا شدن حروف یک کلمه گفته میشود. مانند:سُبحان، سَحبان؛ که دراین مثال حروف« ح» و« ب» با یکدیگر جابجا شده اند.

*** گاهی اوقات جناس قلب در کلمه بطور کامل اتفاق می افتد. مانند:راز، زار  که کلمه دراین مثال، بطور کامل برعکس شده است. و مثال هایی دیگر از این قبیل:درز، زرد /  جنگ، گنج/  ریش، شیر       

> جناس ناقص( ناهمسان):

زمانی که در یک بیت یا عبارت دو واژه موجود در یکی از موارد آوایی زیر با هم اختلاف جزیی داشته باشند جناس ناقص یا غیر تام بوجود می آید:

>> جناس ناقص حرکتی:

در صورتی که دو یا چند واژه در صامت ها با یکدیگر یکسان باشند ولی در مصوت های کوتاه باهم اختلاف داشته باشند، به آن جناس ناقص حرکتی می گویند. تکرار صامت ها، باعث بوجود آمدن موسیقی درونی مصراع میشود؛ مانند:شکر کند چرخ فلک، از مَلِک و مُلک و مَلِک کز کرم و بخشش او، روشن و بخشنده شدم.

سه واژه« مَلِک، مُلک، مَلَک» در بیت بالا بکار رفته است، از آنجا که هر سه واژه صامت های یک سانی دارند، مصوت های کوتاه آنان بهمراه معنیشان با هم تفاوت دارد.

در جناس ناقص افزایشی، ممکن است در حرف اول، وسط و آخر افزایش صورت بگیرد

>> جناس ناقص اختلافی:

در جناس ناقص اختلافی، دو کلمه در حرف اول، وسط یا آخر باهم اختلاف دارند. زمانی جناس میان دو واژه را جناس ناقص می گویند که بیش از یک حرف با هم اختلاف نداشته باشد. به طورمثال :بدان گه که خیزد خروش خروس ز درگاه برخاست آوای کوس

دو کلمه« خروش» و« خروس» در این مثال در کنار هم آمده اند ولی آخرین صامت دو کلمه با هم فرق دارد. هماهنگی این دو واژه در بقیه صامت ها و مصوت ها و هماهنگی حرف اول آنها با« خیزد» از عوامل آفرینش موسیقی در مصراع اول است. در کتب سنتی، این جناس به تفکیک اختلاف در حرف اول، وسط و آخر، جناس مضارع، لاحق و مطرف معرفی شده است.

>> جناس ناقص افزایشی:

به اختلاف دو واژه در معنی و تعداد حروف، جناس ناقص افزایشی می گویند که نام های دیگر آن در کتب سنتی جناس زاید یا مذیّل می باشد. در جناس ناقص افزایشی، ممکن است در حرف اول، وسط و آخر افزایش صورت بگیرد. مانند:سرو چمان من چرا میل چمن نمی کند همدم گل نمی شود، یاد سمن نمی کند.

واژه« چمان» در بیت بالا، یک حرف بیشتر از « چمن» دارد که در وسط آن، چنین حرفی افزوده شده است. در این دو واژه هم سانی سه صامت دیگر و همراهی چمان و چمن با کلمه« چرا» در آفرینش موسیقی درونی کاربرد داشته است.

> جناس زائد:

وقتی که یکی از کلمات دارای یک حرف اضافه باشد به آن جناس زائد می گویند. مانند:طاعت، اطاعت/  عادل، معادل 

گاهی وقت ها این حرف اضافه در وسط قرار میگیرد و یا در آخر بکار میرود. مانند:  قامت، قیامت / روا، روان

> جناس اشتقاق:

این امکان وجود دارد که کلمات در جناس اشتقاق، هم ریشه باشند. نظیر:رسول، رسیل، ارسال، که هرسه کلمه از رَسَلَ مشتق شده اند.

جناس قلب، یکی از توابع جناس به شمار می رود

گاهی اوقات دو واژه مثل هم هستند؛ به طوریکه به این باور می رسیم که از یک ریشه گرفته شده اند؛ که به آن جناس شبه اشتقاق می گویند مانند:کمان، کمین از یک ریشه نیستند ولی خیال میکنیم که  هم ریشه هستند. 

کدام شاعر ها بیشتر از جناس استفاده کرده اند؟

از شاعر های مشهور و بلند آوازه که در شعر ها و حتی کتاب هایشان از جناس استفاده کرده اند می توان به حافظ, سعدی, جامی, شهریار, طالب آملی و … اشاره کرد.

گردآوری: بخش فرهنگ و اندیشه سرپوش