اهالی رسانه چه نقشی در حمایت از خبرنگاران افشاگر دارند؟

حدودا‌۲۰ روز از آغاز ماجرای مفقود شدن و قتل جمال خاشقجی، روزنامه‌نگار و منتقد سعودی در کنسول‌گری عربستان در استانبول می‌گذرد. در این مدت افکار عمومی چنان به دولت سعودی فشار وارد کرد که سرانجام عربستان مجبور به پذیرش کشته شدن او در سفارت این کشور در ترکیه شد. ماجرای خاشقجی همچنان ادامه دارد اما رسانه‌ها و خبرنگاران چقدر در فشار به دولت عربستان نقش داشتند؟

روزنامه‌نگاری تحقیقی و افشاگرانه یکی از شاخه‌های پرخطر برای روزنامه‌نگاران است چون صاحبان قدرت و مافیاهای مختلف هیچ علاقه‌ای ندارند اسرارشان در دسترس عموم قرار بگیرد و برای حفظ اطلاعات‌شان حاضرند هر بهایی را بپردازند حتی اگر به کشته‌ شدن یک خبرنگار منتهی شود.

خبرنگاران، حامی خبرنگاران

جمال خاشقجی، روزنامه‌نگار و منتقد ۵۹ ساله سعودی شاید یکی از پر سر و صداترین خبرنگارانی باشد که جانش را در راه افشاگری و مبارزه با صاحبان قدرت از دست داد اما بی‌شک او اولین نفر نبوده همان‌طور که آخرین نفر هم نخواهد بود. بر اساس آمار فدراسیون بین‌المللی روزنامه‌نگاران، در شش سال اخیر بیش از ۶۰۰ روزنامه‌نگار در جهان کشته شده‌اند. حضور در ماموریت‌های خطرناک، کشته شدن در عملیات‌های تروریستی هدفمند و کور و قتل‌های از پیش برنامه‌ریزی شده، سرنوشت کسانی بوده است که تلاش کردند مواضع روشن و انتقادی خود را نسبت به موضوعات جهانی عنوان کنند و در انعکاس واقعیت‌های بین‌المللی صادق باشند. تنها در سال ۲۰۱۷، ۸۲ روزنامه‌نگار و فعال رسانه‌ای در جهان کشته شده‌اند که ۴۸ نفر از آن‌ها روزنامه‌نگار بودند. این در حالی است که در همین سال بیش از ۲۵۰ روزنامه‌نگار در زندان‌های سیاسی جهان به سر می‌بردند.

ماجرای خاشقجی نشان داد که خبرنگاران و رسانه‌ها می‌توانند هزینه این جنایت‌ها را برای صاحبان قدرت چنان بالا ببرد که آن‌ها را وادار به پاسخگویی برای افکار عمومی دنیا کنند. اما خبرنگاران چگونه می‌توانند از فشاری که مافیا و صاحبان قدرت بر آن‌ها وارد می‌کنند، رها شوند؟ حوریه دهقان‌شاد، استاد ارتباطات در این‌باره به «ابتکار» می‌گوید: کشته شدن خبرنگارانی در راه افشاگری بیشتر در کشورهای غیردموکراتیک رخ داده است. بنابراین افراد صاحب قدرت توانایی داشتند که خبرنگار را گرفتار کنند و به جایی بکشانند که بتوانند به آن‌ها آسیب برسانند. خبرنگارانی که در مورد این کشورها کار می‌کنند همواره این خطرها را همراه خود دارند و این اتفاقات کاملا اجتناب‌ناپذیر هستند.

در بسیاری از این موارد، خبرنگاران با داوطلب شدن برای پیگیری پرونده‌ای که خبرنگاری در راه آن کشته شده، سعی می‌کنند تا به نتیجه رسیدن پرونده، راه خبرنگار کشته شده را ادامه دهند. دهقان‌شاد با تاکید این نکته می‌گوید: این نکته کاملا صحیح است اما در رابطه با مورد آخر نباید نقش موثر دولت ترکیه را نادیده گرفت. دولت ترکیه بسیار درست و بجا برای رسانه‌های داخلی خودش اطلاع‌رسانی کرد و یافته‌های خودش را در این رابطه به رسانه‌ها رساند و رسانه‌ها این یافته‌ها را منتشر کردند و حتی با رسانه‌های خارجی همکاری کردند و اطلاع‌رسانی کردند. اگر دولت ترکیه اطلاعات را پخش نمی‌کرد این جریان به عذرخواهی دولت عربستان و پیگیری آن‌ها نمی‌انجامید. 

او ادامه می‌دهد: البته خود آقای خاشقجی هم روزنامه‌نگار بین‌المللی بود و ارتباطات بسیاری با رسانه‌های مطرح آمریکایی و غربی داشت و به همین دلیل توجه به این خبرنگار بسیار بیشتر بود اما در مورد خبرنگار بلغار که چندی پیش کشته شد تنها به درج یک خبر کوتاه اکتفا شد. بنابراین در این ماجرا به جز همیاری رسانه‌‌ها و خبرنگاران نباید از نقش دولت ترکیه و وجهه بین‌المللی آقای خاشقجی غافل شد. تمام این موارد دست به دست هم داد تا جریان گسترده و همگانی شود. طبیعی است که ادامه راه این خبرنگارها توسط همکاران‌شان موجب تداوم فعالیت آن‌ها و به نتیجه رسیدن فعالیت‌شان شود.

آگاهی افکار عمومی، اهرم فشار بر جنایتگران

گرچه نقش خبرنگاران در چنین مواقعی بر کسی پوشیده نیست اما نباید از اهمیت صاحبان رسانه در حمایت از خبرنگاران‌شان غافل شد. همان‌طور که افشاگری برای خبرنگاران مخاطراتی به دنبال دارد، صاحبان رسانه به عنوان مالکان یک بنگاه فرهنگی-‌ اقتصادی هم در خطر قرار دارند. دهقان‌شاد در این رابطه می‌گوید: حمایت صاحبان رسانه از خبرنگاران امری مهم است. زمانی که صاحبان قدرت بداند اگر به سراغ خبرنگاران و روزنامه‌نگاران، صاحبان رسانه توجه افکار عمومی را به سمت ماجرا جلب می‌کنند و درباره ماجرا سکوت نمی‌کنند، با ترس و هراس بیشتری چنین می‌کنند و کمتر خبرنگاران را تهدید می‌کنند یا به آن‌ها آسیب می‌زنند اما اگر صاحبان رسانه از خبرنگاران خود حمایت نکنند یا محافظه‌کاری بیشتری داشته باشند مسلما میزان خطر را برای خبرنگاران خود بالا برده‌اند.

این مدرس دانشگاه درباره راه‌های بالا بردن هزینه برای صاحبان قدرت در هنگام آسیب به خبرنگاران می‌گوید: اطلاع‌رسانی در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی، درگیر کردن افکار عمومی با ماجرا و تغذیه مدام آن با اخبار جدید و پیگیری‌ها می‌تواند هزینه را برای صاحبان قدرت بالا ببرد. در ماجرای آقای خاشقجی، آنچه که دولت ترکیه انجام داد، باعث بالا رفتن هزینه برای دولت سعودی شد. هرچه اطلاع‌رسانی بیشتر شود و شفافیت بالاتر برود و خبرها بروزرسانی شود هزینه برای آسیب‌زنندگان به خبرنگاران بالاتر می‌رود. 

آگاهی افکار عمومی در به ثمر رسیدن کار روزنامه‌نگاران تحقیقی اهمیت ویژه‌ای دارد و حتی راه مماشات دولت‌ها را درباره چنین جریان‌هایی خصوصا اگر پای یک جنایت وسط باشد، می‌بنند. به طور مثال در ماجرای خاشقجی گرچه دولت آمریکا و ترامپ به دلیل منافع اقتصادی و سیاسی بسیار به دنبال نادیده گرفتن آنچه که بر این خبرنگار سعودی گذشته هستند اما همچنان افکار عمومی بر آن‌ها فشار وارد می‌کند و از آن‌ها باری رفتارشان پاسخ می‌خواهد. شاید آگاهی مردم و ذهن بیدار جوامع تنها راه بالا بردن امنیت خبرنگارانی باشد که در راه افشاگری جنایت‌ها و فساد صاحبان قدرت تلاش می‌کنند.

فاطمه امین‌الرعایا