بیماری هلندی چیست و چه تأثیری در اقتصاد کشور دارد؟

بیماری هلندی در کشورهایی اتفاق می افتد که اقتصاد آنها به صادرات منابع طبیعی متکی است

بیماری هلندی

بیماری هلندی یک مفهوم اقتصادی است که تلاش می کند رابطهٔ بین بهره برداری بی رویه از منابع طبیعی و رکود در بخش صنعت را توضیح دهد. این مفهوم بیان می دارد که افزایش درآمد ناشی از منابع طبیعی میتواند اقتصاد ملی را از حالت صنعتی بیرون بیاورد. این اتفاق به دلیل کاهش نرخ ارز یا عدم افزایش آن در حد نرخ تورم صورت ميگیرد، که بخش صنعت را در رقابت ضعیف می کند. در حالیکه این بیماری اکثراً مربوط به اکتشاف منابع طبیعی می شود، میتواند به «هر فعالیت توسعه ای که نتیجه اش ورود بی رویهٔ ارز خارجی می شود» مربوط شود؛ مثل نوسان شدید در قیمت منابع طبیعی، کمک اقتصادی خارجی، سرمایه گذاری مستقیم خارجی.

واژهٔ بیماری هلندی در سال ۱۹۷۷ توسط مجلهٔ اکونومیست برای توصیف رکود بخش صنعتی در هلند پس از کشف گاز طبیعی در دههٔ ۱۹۶۰ بکار گرفته شد. زمانی که پول یک کشور با افزایش قابل توجه ارزش رو به رو شود، صادرات این کشور به پول کشورهای دیگر گران تر شده، ولی واردات به آن کشور به نسبت ارزان تر می شود. بطور کلی، این شرایط را بیماری هلندی می نامند.

تاریخچه بیماری هلندی 

در سال ١٩٥٩ برای نخستین بار در هلند ذخایر گاز کشف شد، این موضوع منجر به افزایش درآمدهای ارزی در هلند و تقویت بی سابقه پول ملی آن کشور گردید ولی این فرصت به علت ایجاد رونق در اقتصاد کالاهای مبادله پذیر (Booming Traded Sector Economy) و پیشران شدن آن و بطور طبیعی جابجایی منابع اقتصادی از دیگر بخش ها به بخش مذکور، مزیت تولید دیگر کالاهای صنعتی هلند را تضعیف نمود و یک بخش کاذب پر رونق دیگری را که از قابلیت مبادله با اقتصاد جهانی تهی بود، شکل بخشید. در اثر این امر در دهه ۱۹۶۰ و اوایل دهه ۱۹۷۰ صنایع مهم کشور هلند تقریباً از بین رفته و یا قدرت رقابت بین المللی خود را از دست دادند. دولت هلند برای مقابله با این پدیده دست به سیاست های متفاوتی زد که اکثرا نتیجه بخش نبود. به همین خاطر پس از سال ۱۹۷۷ به چنین پدیده ای اصطلاحا بیماری هلندی گفته می شود.

استفاده نامناسب از منابع نفتی، عوارض نامطلوبی مثل بیماری هلندی را به دنبال دارد

شکستن پدیده بیماری هلندی 

پدیده بیماری هلندی معمولاً در کشورهایی اتفاق می افتد که اقتصاد آن ها بیشتر به صادرات منابع طبیعی متکی است. بیماری هلندی در تناقض با مفهوم مزیت مقایسه ای مغایرت دارد. بر اساس مدل مزیت مقایسه ای، هر کشور باید در صنعتی که دارای مزیت نسبی نسبت به دیگر کشورها است، تخصص داشته باشد. با این حال، با کشورهایی که در درجه اول، منابع طبیعی صادر می کنند، کار خوبی نیست. مثلا، نوسان قیمت کالاها نمی تواند اقتصاد ایران را برای مدت زمان طولانی حفظ کند. همینطور، وابستگی بیش از حد به صادرات منابع طبیعی منجر به توسعه نیافتگی دیگر بخشهای اقتصاد مثل تولید و کشاورزی می شود.

فعالیت های بیماری هلندی 

تأثیر منفی بیماری هلندی بر اقتصاد را میتوان با بعضی ویژگی های منتسب به بخش هایی که به منابع طبیعی مربوط هستند، توضیح داد. مثلا، صنایع معدنی بطور کلی نیاز به سرمایه گذاری های سنگین دارند، اما کارگران زیادی ندارند. بدین ترتیب، شرکتهای چند ملیتی و کشورهای خارجی که سرمایه دارند اکثراً علاقمند به سرمایه گذاری در چنین سرمایه گذاری هایی هستند.

نخستین شواهد ورود بیماری هلندی به اقتصاد ایران به سال ۱۳۵۳ هجری شمسی برمی گردد

سرمایه گذاری خارجی امکان دارد منجر به تقاضای بیشتر برای ارز داخلی کشور شود و افزایش آن شروع خواهد شد. گران شدن ارز داخلی سبب گرانتر شدن صادرات کشور در سایر صنایع میشود در حالیکه واردات ارزان می شود. متعاقباً تولیدکنندگان داخلی با تقاضای کمتری برای محصولات خود در خارج از کشور و همینطور رقابت اکثر تولیدکنندگان خارجی رو به رو خواهند شد. بدین ترتیب، تاثیر بیماری هلندی بر بخشهای عقب مانده اقتصاد اینست که با معضلات بیشتری رو به رو خواهند شد.

درمان بیماری هلندی 

نروژی ها از بلایی که بر سر هلندی ها آمد درس گرفتند و با تأسیس صندوق ذخیره ارزی به جای این که درآمدهای حاصل از صادرات نفت خام را در بودجه های سالانه ریخته و بودجه را آلوده کنند آنرا به این صندوق فروختند تا به بیماری هلندی دچار نشدند. صندوق مذکور چند کاربرد عمده دارد؛ اول این که درآمد حاصل از ثروت ملی یک کشور را از نظر زمانی و توزیع بین نسلی، به شکلی مناسب مدیریت می کند تا نسل های بعد، احساس زیان نکنند. دوم این که این صندوق در تثبیت نرخ ارز و جلوگیری از شوک های ناشی از نوسان نرخ ارز و یا میزان ارز در یک کشور تأثير بسیار کارآمدی دارند.

یکی از نشانه های بیماری هلندی متورم شدن درآمدهای دولت است

سوم، با ایجاد موانع شدید قانونی، دست دولت از این ثروت بادآورده کوتاه شده و دولت صرفا به کارایی اقتصادی بخش خصوصی و مالیاتی که از این بخش دریافت می دارد، بسنده کرده و علاوه بر این که به دولتی پاسخگو و کوچک و با تمرکز حداقلی تبدیل می شود، تمام سعی خود را برای ایجاد زمینه های موفقیت بخش خصوصی ایجاد کرده و خود را به عنوان رقیب بخش خصوصی در نظر نمی گیرد و در آخر این که این صندوق باعث کسب اعتبار جهانی برای کشور مورد نظر شده و سبب ورود سرمایه گذاران خارجی به آن کشور می شود. البته تأسیس این صندوق پیش نیازهایی دارد، که درصورتی که مهیا نشوند این صندوق نمی تواند به وظایف اصلی خود عمل کند.

از جمله این که لازم است تا ساختار سیاسی کشور بگونه ای نهادینه شده و سیستماتیک، دستش از این صندوق برای مصرف آن در داخل، کوتاه باشد و نیز لازم است، شفافیت کامل از نظر دخل و خرج در مدیریت صندوق وجود داشته باشد بگونه ای که هم اینک مدیریت این صندوق در نروژ با شفافیت کامل عمل می کند. به طوریکه هر شهروند نروژی میتواند هر لحظه از جریان فعالیت های این صندوق آگاه شود.

پیامدهای بروز بیماری هلندی بر اقتصاد کشور 

تشخیص بیماری هلندی در اقتصاد و اثبات این نکته که بیماری هلندی در اقتصاد ایران وجود دارد به سادگی مقدور نیست چون مسائل اقتصادی چند بعدی است. بدین لحاظ برای اثبات این بیماری، باید ثابت شود که نشانه های بیماری هلندی به وسیله خود بیماری و نه عامل دیگر بوجود آمده است.

بیماری هلندی، بیماری اقتصادی است که نتیجه مستقیمی بر روی رشد اقتصادی دارد

در اثر وقوع بیماری هلندی، افزایش نرخ واقعی ارز بعنوان یکی از نشانه های بیماری هلندی رخ می دهد و این امر پیامدهایی مانند انبساط واردات، کاهش رقابت پذیری تولیدات داخل، انقباض صادرات و سرانجام از مزیت افتادن تولید در بخش های قابل تجارت را بهمراه دارد. چراکه تقویت افراطی نرخ ارز در اثر ورود به یک باره درآمدهای حاصل از منابع طبیعی به اقتصاد این کشورها باعث کاهش قدرت رقابت پذیری این اقتصادها شده و این امر تأثیرات منفی را بر تولیدات صنعتی به جای می گذارد. یکی دیگر از نشانه های بیماری هلندی متورم شدن درآمدهای دولت است که میتواند خسارت های کشنده ای به کشورها وارد نماید.

ارزیابی وجود نشانه های بیماری هلندی در اقتصاد ایران 

نخستین شواهد ورود بیماری هلندی به اقتصاد ایران به سال ۱۳۵۳ شمسی بر می گردد. در این سال تحت تأثیر چهار برابر شدن قیمت نفت، بودجه عمومی کشور به دو برابر افزایش یافت و دولت پهلوی در آن زمان با طرح شعار آموزش رایگان و کاهش قیمت کالاهای اساسی انتظارات عمومی را افزایش داد ولی به علت رشد واردات و کاهش سطح تولیدات داخلی همزمان با کاهش ۱۴ درصدی درآمدهای نفتی در فاصله سال های ۱۳۵۵ تا ۱۳۵۷ دوره ای از رکود اقتصادی آغاز شد و به علت افزایش نقدینگی، نرخ تورم سالانه کشور تا سال ۱۳۵۷ بطور متوسط به ۳۵ درصد رسید.

این در حالی بود که دولت در آن هنگام خود را متعهد به صرف هزینه های هنگفت عمومی کرده بود و کاهش درآمدهای نفتی به علت کاهش قیمت نفت باعث کاهش توانایی عملی دولت در پاسخ به مطالبات عمومی شد. تحلیلگران مسائل اقتصاد سیاسی بر این عقیده بودند که رشد بیش از حد مصارف ارزی دولت از محل فروش نفت بار دیگر شرایط را برای گسترش بیماری هلندی در اقتصاد کشور فراهم کرد. آنها معتقد هستند از آنجا که نرخ تورم در سال ۱۳۸۵ سیزده درصد پیش بینی شد و طبق برآوردهای صندوق بین المللی پول، نرخ تورم جهانی در سال ۲۰۰۶ سه درصد است بدین ترتیب در سال ۸۵ کالاهای ایرانی در بازارهای جهانی ۱۰ درصد گرانتر شد و در مقابل، کالاهای خارجی برای مصرف کننده ایرانی بیش از ۱۰ درصد ارزانتر شد.

این امر با توجه به عدم افزایش نرخ ارز در حد نرخ تورم طی سال های ۱۳۷۶ تا ۱۳۸۸ عینیت یافت؛ ولی با تغییر جهتگیری ارزی ایران از حالت دلار به یورو و فشارهای وارد شده به بانک مرکزی از سال ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۱ و شروع فاز اجرایی پروژه هدفمند کردن یارانه ها، ایران دارای تورمی بالای ۳۰۰ درصد بوده است. ایران یکی از ثروتمندترین کشورهای جهان در زمینه منابع طبیعی من جمله نفت وگاز می باشد. کشورمان چهارمین دارنده ذخایر نفتی دنیا، و اولین در گاز می باشد. به همین علت رشد قیمت نفت در چند سال گذشته باعث شد تا درآمد ناشی از صادرات نفت در کشور افزایش چشمگیری پیدا کند. این در حالی است که مطالعه شرایط کنونی اقتصاد نشان از بهتر شدن اوضاع زندگی مردم ندارد.

بیماری هلندی سبب میشود تورم و رکود به وجود آید

در سالهای گذشته مظاهر بیماری هلندی در اقتصاد ایران به طور واضح نمایان شد و شمار متعددی از کارخانه های تولیدی و صنعتی به علت مشکلات اقتصادی تعطیل شدند. در این سالها نرخ بیکاری در کشور افزایش یافت در حالی که در سال ۱۳۸۵ نرخ بیکاری اعلام شده در کشور برابر با ۸/۱۰ درصد بوده است. برخی از منابع، نرخ بیکاری جوانان ۲۴ تا ۳۰ سال را در ایران بیش از ۲۰ درصد می دانند که رقم نگران کننده ای است. طی سالهای گذشته ارزش پول کشور ایران تحلیل رفته و همین مسئله باعث شده تا بازرگانان برای ادامه فعالیت خود با معضلات بیشتری رو به رو شوند. البته در این حوزه وضعیت ایران در سطح بین الملل نیز مؤثر بوده است و تحریمهای پی در پی سازمان ملل و آمریکا علیه ایران باعث شدیدتر شدن مشکلات اقتصادی کشور شده است.

پیشگیری از بیماری هلندی 

استراتژی هایی که میتوانند به حل بیماری هلندی کمک کنند در زیر ذکر شده است:

- کاهش ارزش پول داخلی:

کاهش سرعت افزایش ارز یک استراتژی آسان تر و مناسبتر برای جلوگیری از اثرات سو  بیماری هلندی است. این امر گاهی با هموارسازی هزینه های درآمدهای حاصل از صادرات منابع طبیعی حاصل می شود. یکی از مرسوم ترین روشها برای انجام این کار، ایجاد یک صندوق ثروت مستقل است. خیلی از کشورهای پیشرفته و در حال توسعه، من جمله استرالیا، کانادا، نروژ و روسیه، صندوق های سرمایه داری بزرگ را اداره می کنند. صندوق های سرمایه ثروتمند با هدف ایجاد ثبات در ورودی سرمایه به اقتصاد، مانع از گرم شدن بیش از حد آن و افزایش ارزش قابل توجه ارز می شوند. درآمد اضافی میتواند صرف آموزش یا زیرساخت هایی شود که به تنوع اقتصادی کمک می کند.

افزایش نرخ واقعی ارز بعنوان یکی از نشانه های بیماری هلندی رخ می دهد

- فساد:

فساد مهم ترین عامل تهدیدکننده منابع صندوق ذخیره ارزی است و اگر این صندوق طبق سلیقه های شخصی مدیریت شود، میتواند فساد آفرین باشد. فساد اداری در مدیریت صندوق ذخیره ارزی مسأله ای است که نباید به آن بی اعتنا بود بر همین مبنا برای جلوگیری از فساد در صندوق ذخیره نفتی، بانک جهانی سعی می کند علاوه بر صندوق بین المللی پول سازمان ها و تشکل های مدنی غیردولتی نیز برای عملکرد دولت ها در اداره این صندوق نظارت داشته باشند تا منابع این صندوق که ثروت ملی به حساب می آید بدرستی مصرف شود.

- متنوع سازی اقتصاد:

متنوع سازی اقتصاد استراتژیی است که تقریباً میتواند تأثیر منفی بیماری هلندی را بر اقتصاد از بین ببرد. تنوع اقتصادی میتواند با یارانه بخش های عقب مانده اقتصاد یا ایجاد تعرفه برای حمایت از تولیدکنندگان داخلی حاصل شود.

آثار مثبت بیماری هلندی

>> بیماری هلندی درآمد دولت بالاتر می رود.

>> بیماری هلندی، رونق اقتصادی ایجاد می شود.

>> یکی از آثار بیماری هلندی اینست که کالاهای صادراتی گران می شوند.

نخستین نشانه بروز بیماری هلندی ارزان‌تر شدن پول‌های خارجی در مقابل پول داخلی می‌باشد

آثار منفی بیماری هلندی

>> یکی از تبعات منفی بیماری هلندی اینست که صنعت به حاشیه میرود.

>> بیماری هلندی باعث میشود که نرخ بیکاری فزونی پیدا کند.

>> بیماری هلندی سبب میشود تورم و رکود به وجود آید که اکثراً در بخش هایی مثل مسکن و صنعت خود را نشان می دهد.

اثر بیماری هلندی بر رشد اقتصاد

گردآوری: بخش سلامت سرپوش