طب سنتی و اصول پایه‌ آن در تشخیص، تجویز و درمان

درمان با طب سنتی

طب سنتی در بسیاری نقاط جهان وجود دارد که از جمله مشهورترین انواع آن می‌توان به طب سنتی چین، گیاه‌درمانی و طب اخلاطی (بکار برده شده در طب سنتی ایرانی - علم مزاج شناسی )، شمن‌باوری و آیورودا (بکار برده شده در طب سنتی هندی) اشاره کرد.

طب سنتی ایران تقریبا به ۳۰۰۰ سال قبل بر می گردد. کتاب های طب سنتی افرادی چون زکریای رازی و مخصوصا ابن سینا شهرت زیادی دارد تا جایی که قریب به ۵۰۰ سال در دانشکده های اروپایی و آسیایی توسط اساتید تدریس شده است. سازمان جهانی بهداشت طی ۳۰ سال گذشته استفاده از ظرفیت طب سنتی و مکمل را در کنار طب جدید در دستور کار خود قرار داده است، ریشه دار بودن در فرهنگ مردم، کل نگر بودن طب سنتی و سهولت دسترسی و ارزان‌تر بودن خدمات طب سنتی از دلایلی است که این سازمان در توسعه و ترویج طب سنتی مد نظر دارد.

اصول طبابت در این آثار، بر چهار طبیعت مزاج انسان یا اخلاط اربعه بوده است از جمله: بلغم، صفرا، سودا و خون. و نیز بر گرمی و سردی مزاج وبا توجه به نوع مشخصات بیمار، فرد درمان می شده است. طب سنتی برای پیشگیری از بیماریها به روش زندگی صحیح تاکید دارد .طب سنتی بر این اصل، که بر افراد لازم است تا تغذیه ای متناسب با مزاج و مشخصات خود داشته باشند، استوار است.

طب سنتی معتقد است، هر فرد اگر طبیعت مزاج یا ارگانیسم بدنش را نسبت به غذاهای سرد ‏یا گرم تشخیص دهد و در مصرف آنها اعتدال داشته باشد، دچارعوارض گوارشی ‏و … نخواهد شد.‏ طب سنتی بیماری ها را به ۳ دسته ی بیماری های سوء مزاجی، سوء ترکیبی و بیماری های تفرق و اتصال تقسیم می کند.

مهم ترين مزيت هاي طب سنتي بر طب مدرن عبارتند از:

شيوه ي دفع کنندگي نه رفع کنندگي: شيوه ي درماني طب سنتي، شيوه دفع کنندگي است، بر خلاف طب جديد که معمولاً شيوه ي درماني رفع کنندگي دارد. اصول طب سنتي مانع از مريض شدن مي شود، در حالي که اصول طب جديد بيشتر به درمان مرض واقع شده اختصاص دارد.

درمان علت ها نه معلول ها: طب سنتي به درمان علت ها مي پردازد، در حالي که طب جديد بيشتر به عوارض و معلول ها توجه دارد. این طب درمان بيماري را به تعديل درون انسان حوالت مي دهد، در حالي که طب جديد بيشتر به درمان مرض واقع شده اختصاص دارد.

شيوه ي درماني اقليمي نه جهاني: شيوه ي درماني طب سنتي اقليمي و جزئي است، برخلاف طب جديد که داروها و نسخه هاي آن عمومي و جهاني پيچيده مي شوند.

داروهاي گياهي نه شيميايي: از آن جا که داروهاي طب سنتي اغلب گياهي و طبيعي است، حتي در صورتي که طبيب نتواند درد و بيماري را به طور صحيح مورد شناسايي قرار دهد، باز هم استفاده آن داروها ضرر و درد مضاعفي براي بيمار ايجاد نمي کند، اما در طب جديد که بسياري از داروهاي آن شيميايي است، در صورت عدم تشخيص صحيح بيماري، استفاده دارو درد بيمار را مضاعف خواهد کرد.

به همين دلایل بسياري از مردم از طب جديد نااميد شده و به طب سنتي روي آورده اند.

« آمار تخميني نشان مي دهد که آمريکايي ها هر سال در حدود ۱۳ ميليارد و هفتصد ميليون دلار براي استفاده از معالجه و معاينه ي روش هاي سنتي پزشکي پرداخت مي کنند؛ زيرا معتقدند روش هاي جديد قادر به درمان بيماري آن ها نيست. »

نوع مزاج در طب سنتی

تشخیص

- در طب سنتی چند روش تشخیص وجود دارد:

- مزاج شناسی - معاینه وضعیت روانی

- نبض

- بول و براز (ادرار و مدفوع)

- عنبیه شناسی

- زبان‌شناسی

- پاندول

- بیولوکیشن

مزاج

مزاج، بنیاد اساسی پزشکی سنتی ایران است. پزشکان قدیم با ممارست و تبحری که در شناختن مزاج‌ها داشتند، دخالت وضع مزاجی را، از موی سر تا ناخن پا در هر یک از بیماری‌ها رصد کرده و معیار تشخیص و درمان کلیه بیماری‌ها را، توجه به مزاج اصلی و عارضی بیماران قرار داده بودند. به علتِ همین تمرین مداوم، منشاء اختلالات و عوارض بدن را به سهولت درمی‌یافتند. در کتب طب قدیم، فصول و ابواب مفصل جداگانه‌ای در خصوص این علایم تحت عنوان سوء مزاج سرد و سوء مزاج گرم شرح داده شده‌است. اما در سوء مزاج دو گونه است : ۱- ساده(سازج).۲- مادی

معیارهای مزاج شناسی بیماری

- رنگ چهره، مو و عوارض آن: سفیدی رنگ پوست بدن نشانه سردی مزاج و سرخی و گندم گونی آن نشانه گرمی مزاج است. زردی نشانه گرمی، رنگ بادمجانی (تیره بی روح وغیر درخشان) نشانه سردی و خشکی، رنگ گچی و سربی نیز نشانه سردی مزاج است.

- نوع پوست (گرمی، سردی، تری و خشکی): نرمی پوست نشانه رطوبت مزاج و زبری و سختی پوست نشانه خشکی مزاج است. (به شرطی که لمس کننده معتدل باشد یا در قیاس با پوست معتدل راجع به مزاج لمس شونده قضاوت کند).

- تراکم موهای بدن و نوع آنها: زیادی مو، رشد سریع و رنگ سیاه آن دلیل بر گرمی مزاج است. کمی مو و رنگ روشن آن دلیل بر سردی، مجعدبودن نشانه خشکی و موی صاف نشانه رطوبت است.

- نبض بیمار

- شکل جمجمه

- جنسیت و مزاج

نمونه هایی از نشانه شناسی در طب سنتی

- عفونت عامل بوجود آمدن تب است، نشانه‌های آن : تشنگی و سر درد.

- پر شدن رگ‌هایی منتهی به چشم باعث بند آمدن عنبیه است، نشانه آن : از دست رفتن بینایی.

- نزله عامل زخم ریه است، نشانه آن : سرخ شدن گونه‌ها و برکشیده شدن ناخن‌ها است.

- در طب سنتی از روی‌آورها تحت عنوان عَرض نام برده و از آن به دلیل و راهنما تعبیر شده است.

- درد در طرف راست بدن نشانه‌ای از کبد دارد و درد طرف چپ نشانه ناراحتی طحال است.

- سنگینی در عضو نشانه بیماری در اندامی است که عصب حسی ندارد یا حس خود را از دست داده است.

- کشیدگی دلیل زیاد بودن ماده بیماری و سوزناگی دلیل تندی ماده خلط است.

- رنگ سرخ ورم دلیل ماده صفرا و سختی آن دلیل سودا است.

-محل درد نیز نشانه‌ای از علت آن دارد، چنانکه درد انگشت دست: یا از عامل قبلی است و یا نشان آسیب دیدن زوج ششم عصب گردن است.

طب سنتی و گیاهان دارویی

بیماری عامل بیماری

گاهی یک بیماری خود باعث بیماری دیگری می‌شود، در اینجا عَرض خودش یک بیماری جدید است و نشانه‌ها دلالت بر بیماری سابق نخواهد داشت. مانند صرع که از قولنج بروز کرده باشد. در این حالت است که دیگر نشانه‌های صرع دلالت بر قولنج ندارد و خودش بحث دیگری است.

درمان

رعایت حال کبد بیمار از اصول اساسی تجویز دارو است. در پزشکی سنتی، از تمامی عناصر موجود در طبیعت اعمّ از: گیاهی، معدنی و حیوانی برای اعاده اعتدال مزاج استفاده می‌شود. روش های مختلف درمان با طب سنتی:

گیاه درمانی (Phytotherapy): درمان بیماری های مختلف جسمی و روحی به وسیله گیاهان را “گیاه درمانی” می گویند. یکی از روش های قدیمی جهان، طب گیاهی است. خداوند حکیم درمان همه بیماری ها و دردها را در طبیعت قرار داده است. «طبیعت خادم طبیعت است». در دنیا ۷۵۰ هزار گونه گیاهان دارویی وجود دارد که ۱۰ درصد از این میزان خواص درمانی دارد. روش‌هایی چون گیاه‌درمانی، بخاطر اشتراک در مواد دارویی، بعضاً با روش طب سنتی اشتباه می‌شوند. البته که از انواع گیاهان در درمان طب سنتی استفاده میشود اما گیاه درمانی یکی از زیر مجموعه های طب سنتی است .

ماساژ درمانی (Massage therapy): درمان بیماری های عضلانی، اسکلتی، گوارشی، سردردها، رفع استرس و افسردگی، بهبودی جریان خون و افزایش اکسیژن رسانی به بافت ها و بهبودی ده ها بیماری دیگر از خواص ماساژ درمانی است. بعضی ماساژهای درمانی عبارتند از: ایروودا، یومیهو، تای ماساژ، ماساژهای آرام بخش و ماساژهای زیبایی.

شیاتسو (Shiatsu): فشردن نقاط حیاتی بدن برای سلامتی، توسط انگشتان دست را “شیاتسو” می گویند. یک تکنیک سالم و مؤثر که بیشتر پیشگیری کننده است و به عنوان شکلی از فیزیوتراپی برای بیماری های خاص مورداستفاده قرار می گیرد. بیماران انرژی و نیروی ذخیره شده خود را ازاین طریق بدست می آورند و افرادی را که از استرس، تنش، افسردگی و یا بی خوابی رنج می برند، می توان با این روش درمان کرد.

حجامت (Cupping): در زبان فارسی حجامت به معنی مداوا تعریف شده و یک روش خون گیری است که برای پیشگیری از بیماری ها و درمان بعضی بیماری ها انجام می گیرد. حجامت خشک بدون تیغ و خونگیری است و حجامت تر همراه خونگیری است. مردم بر اساس توصیه رسول اکرم (ص)که می فرمایند: «بهترین عید، دوره حجامت است»، عید خون می گرفتند. حجامت در پیشگیری و درمان بیماری هایی چون آسم، اعتیاد به مواد مخدر، نارسایی هضم غذا، سردردهای میگرنی و اعصاب، چربی خون، غلظت خون و بیماری های پوستی کاربرد دارد.

بادکش درمانی (Dry cupping): بادکش درمانی، ایجاد مکش در نقاط مختلف بدن به منظور انبساط عروقی بدن و انحراف مواد از نقطه خاص است که حجامت خشک نیز می نامند. انجام بادکش و چرخاندن لیوان روی بدن افراد فلج شده ناشی از سکته مغزی و قلبی، باعث بهبودی می شود. در بعضی بیماران انجام بادکش با ترکیبی از روغن های مخصوص باید صورت گیرد.

درمان با بادکش در طب سنتی

زالو درمانی (Leech therapy): زالو درمانی یکی از روش های خون گیری طبی محسوب می شود که به لحاظ نحوه خون گیری و ماده هیرودین که توسط زالو به بدن وارد می کند، در طب سنتی از جایگاه ویژه ای برخوردار است. هر زالویی اثر درمانی ندارد. در بزاق زالو ماده ضد انعقادی وجود دارد که موجب رقیق شدن خون، بازشدن عروق تنگ و در نتیجه موجب افزایش خون رسانی و اکسیژن رسانی موضع یا عضو می گردد. اکنون زالو درمانی در بیماری هایی چون تنگی عروق قلب، پیوند پوست، پیوند اعضاء، واریس، ضایعات پوستی، بیماری های مفاصل، آرتروز، هموروئید، زیبایی پوست و تقویت سیستم ایمنی کاربرد دارد.

فصد (رگ زدن) (Fasd): یکی از روش های خون گیری در طب سنتی است. این عمل باعث دفع بسیاری از سموم بدن به خصوص در مواقع غلبه سودا شده و مواد زائدی که در خون رسوب و افزایش پیدا می کند را نیز دفع می کند. فصد در واقع همان رگ زدن است، ولی بایستی توسط افراد ماهر و متخصص صورت گیرد. کاربردهای مهم فصد عبارتند از: کمردرد سیاتیکی، هموروئید، پاکسازی طبایع غالب، بیماری های گوارشی و… .

آب درمانی یا آبزن ها (Hydrotherapy): یکی از روش های طب سنتی است که همراه با اسانس های گیاهی یا بدون آنها، کاربرد زیادی برای بهبود رعیشه، ضایعات پوستی، دردهای مفاصل، سیاتیک، نشاط و تقویت بدن، تقویت عضلات و اصلاح منافذ بدن، گرم کردن و افزایش رطوبت بدن دارد.

روان درمانگر طب سنتی (روانشناس): بر اساس تئوری کلی اخلاط به وجود آمدن بیماریهای روانی از بعد فیزیولوژیک یا بیولوژیک به دلیل افزایش یا کاهش کمی یا کیفی، یکی از اخلاط چهارگانه در کل بدن یا سیستم اعصاب مرکزی CNC می باشد که از طریق تکنیکها و مداخلات متعددی این غلبه اخلاط در بیمار بر طرف شده و به حالت تعادل یعنی سلامتی باز میگردد. در طب سنتی به جهت جایگزینی استفاده از داروهای شیمیایی که دارای عوارض جانبی منفی شدید و متعددی در بلند مدت برای بیمار هستند از انواع تکنیکهای روان درمانی به موازات استفاده از گیاهان دارویی و اعمال یداوی چون ماساژ، حجامت، فصد و ... برای ایجاد تعادل مزاجی جسمانی و روانی استفاده می شود .

از الگوی غذایی خاصی در روند بهبود بیماران روانی استفاده می گردد ، به طور مثال مصرف برخی از غذاها با تاثیر بر انتقال دهنده های عصبی مهمی چون سروتونین و نوراپینفرین باعث ایجاد علائم بالینی افسردگی می شوند از طرفی با بهم ریختگی در سیستم گوارش و ایجاد یبوست و عدم دفع ، بدن را مسموم می نمایند. داروهای گیاهی، الگو و رژیم غذایی که با کمک علم مزاج شناسی برای هر بیمار تدوین می گردد دقیقا با معیارهای علم سایکوفارماکولوژی یا داروشناسی روانی مطابقت دارد. غذای شما دوای شماست و دوای شما غذای شماست ،جمله معروف از حکیم ابو علی سینا نابغه پزشکی ایرانی که کتاب قانون در طب وی تا قرنها در دانشگاه ها و آکادمی های پزشکی - روانپزشکی اروپا مرجع بوده است .

گردآوری: بخش سلامت سرپوش