علائم بیماری سل و روش های درمان

بیماری سل

بیماری سل چیست؟

سل یا تب لازم یک بیماری عفونی شایع، و در بسیاری از موارد مرگبار است. بیماری سل توسط گونه های مختلف مایکوباکتریا، به طور معمول« مایکوباکتریوم توبرکلوزیس» ایجاد می شود.

سل بطور معمول به شش ها حمله می کند، اما بر بخش های ديگر بدن نیز میتواند تأثیرگذار باشد. وقتی افرادی که عفونت سلی فعال دارند سرفه، عطسه (sneeze)، یا بزاق خود را از طريق هوا منتقل می کنند سل از طریق هوا پخش می شود.

در بیماری سل اغلب عفونت ها بدون علامت و پنهان هستند. اما معمولاً از هر ده عفونت نهفته یک عفونت در انتها پیشرفت کرده و به بیماری فعال تبدیل می شود. اگر سل درمان نشود، بیش از ۵۰٪ از افرادی که به آن الوده میشوند را به کام مرگ می کشاند.

مهم ترین علامت از علایم بیمار مشکوک به سل ریوی سرفه (cough) مداوم بیش از دو هفته است که میتواند همراه با مواردی مانند خلط، تب، تعریق شبانه، کاهش وزن ، ضعف و گاهی اوقات خلط خونی باشد.

آشنایی با پیدایش بیماری سل

در قرن هجدهم و نوزدهم، یک اپیدمي سل در سراسر اروپا و آمریکای شمالی شیوع یافت. در آن زمان هنوز کخ ریشه ی میکروبی سل را کشف نکرده بود. به دنبال کشف کخ، تولید واکسن ها و درمان داروییِ سل، کم کم دانشمندان به این نتیجه رسیدند که بیماری سل ریشه کن شده است.

سازمان ملل متحد پیش بینی کرد که میتوان تا سال ۲۰۲۵ بیماری سل را در سراسر جهان ازبین برد. با این حال ، در اواسط دهه ی ۱۹۸۰ تعداد بیشتری از مردم در سراسر جهان به بیماری سل مبتلا شدند تا جایی که در سال ۱۹۹۳ سازمان بهداشت جهانی ذکر کرد، سل در مرحله ی فوریت جهانی قرار گرفته است. این اولین بار بود که این سازمان بیماری ای را با این عنوان برچسب گذاری می کرد.

عامل بیماری سل چیست ؟

میکروبی میله ای شکل و بسیار کوچک به اندازه ۰۰۰۰۰۳/۰ متر وارد بدن شما شده که تنها توسط میکروسکوپ دیده می شود. به این میکروب میله ای شکل« باسیل سل» می گویند.

تاثیرات بیماری سل بر ریه ها

باسیل سل چون بسیار کوچک میباشد ، به راحتی در هوا شناور می ماند. چون عامل بیماری سل میکروب میباشد ، لذا ممکن است این بیماری از شما به افراد سالم منتقل گردد.

روش های انتقال بیماری سل

بیماری سل از طریق هوا به سایر افراد منتقل می شود. هنگامیکه شخصی که بیماری سل ریوی و یا گلو دارد، عطسه یا سرفه بکند و یا آواز بخواند قطره های خیلی کوچک که حاوی میکروب سل است در هوا پراکنده می شود، شخص دیگری که همان هوای حاوی میکروب را تنفس کند ممکن است مبتلا به بیماری سل شود.

بیماری سل در تماس طولانی و نزدیک منتقل میشود ، لذا افرادی که هر روز با بیمارمبتلا به سل در تماس هستند مانند افراد خانواده، دوستان وهمکاران در معرض خطر بیشتری قرار دارند.

بیماری سل از طریق دست دادن ، استفاده از دستشویی و یا قاشق و ظرف مشترک پخش نمی شود. همچنین سل از طریق غذا، آب، تماس جنسی، تزریق خون یا نیش حشرات انتقال نمی یابد.

انواع سل

بیماری سل انواع مختلفی دارد؛ اما سل فعال و سل پنهان دو گونه از رایج ترین انواع بیماری سل هستند. سل فعال به عفونتی اطلاق می شود که علائم و نشانه های آشکار دارد و از فردی به فرد ديگر منتقل می شود؛ در مقابل، سل پنهان زمانی رخ می دهد که عفونت مایکوباکتریوم توبرکلوزیس علائم و نشانه های مشخصی نداشته باشد. این مسأله معمولاً به علت عملکرد سیستم ایمنی بدن (Système immunitaire) در جلوگیری از رشد و توسعه باکتری ها اتفاق می افتد.

سل ریوی

در صورتیکه بیماری سل، پارانشیم ریه (Lung) را درگیر کرده باشد به آن" سل ریوی" اطلاق می گردد. سل ریوی بیش از ۸۰% موارد ابتلا به سل را تشکیل می دهد و نزد بالغین غالباً همراه با اسمیر خلط مثبت است که در آن صورت به شدت قابل انتقال می باشد. مواردی که در آنها خلط در ازمایش مستقیم منفی یا فقط در کشت مثبت باشد، کمتر واگیردار است.

سل خارج ریوی

به ابتلای سایر اعضای بدن به جز ریه ها را سل خارج ریوی می گویند شامل" گره های لنفاوی بدن از جمله مدیاستن، پلور، استخوانها و مفاصل( مخصوصا ستون فقرات)، مجاری ادراری- تناسلی، سیستم عصبی( مننژ)، روده ها و دیگر اعضای بدن است. سل خارج ریوی بندرت به افراد دیگر انتقال می یابد.

شدت بیماری سل طبق تعداد باسیل، وسعت بیماری و محل آناتومیک تعيين می شود.اشکال سل خارج ریوی که بعنوان" اشکال شدید" گروه بندی میشوند شامل این موارد است:مننژیت سلی، سل ارزنی، پریکاردیت سلی، پلورال افیوزن دو طرفه یا شدید، سل ستون مهره ها، سل دستگاه گوارش و سل دستگاه ادراری تناسلی.

علامت ابتلا به بیماری سل ریوی

شایعترین علامت ابتلا به بیماری سل ریوی، سرفه پایدار به مدت دو هفته یا بیشتر است و ممکن است با سایر علایم تنفسی مانند تنگی نفس ، درد قفسه سینه یا پشت و خلط خونی و یا علایم عمومی و مشترک مانند تب، کاهش اشتها، کاهش وزن ، ضعف ، تعریق شبانه، خستگی زودرس و ضعف عمومی همراه باشد.

سرفه ناشی از بیماری سل

دو عامل تعیین کننده میزان خطر مواجهه با باسیل سل در یک فرد است؛ غلظت ذرات عفونی در هوای آلوده و طول مدتی که فرد از آن هوا تنفس می کند.

اساس تشخیص سل ریوی ازمایش مستقیم و ساده خلط بیماران مشکوک است که برای این روش، از فرد مشکوک سه نمونه خلط جمع آوری شده و مورد ازمایش میکروسکوپی قرار می گیرد. سایر روش های تشخیصی شامل کشت خلط، رادیوگرافی قفسه سینه و تست پوستی« توبرکولین» است.

درمان ناکامل و ناقص بیماری سل به مراتب بدتر از درمان نکردن بیماران است.

پيش‌گيري از بیماری سل

مهمترین راه پیشگیری از سل حذف منابع انتشار بیماری یعنی بیماران مبتلا به سل ریوی با اسمیر خلط مثبت از راه درمان مؤثر ضد سل است، اما با رعایت یکسری اصول کلی مانند ارتقای سطح بهداشت در جامعه و محیط زندگی افراد، آموزش بهداشت، وجود تهویه و نور کافی در اتاق بیماران و تغذیه مناسب میتوان خطر انتقال عفونت را تا حدی کاهش داد.

جهت پیشگیری و کنترل بیماری سل اقدامات زیر صورت ميگیرد :

۱. بیمار حتماً باید از ماسک استفاده کند.

۲. به کودکان در بدو تولد واکسن سل( ب ث ژ) تزریق می شود. با توجه به دستورالعمل های کشوری واکسن (vaccine) ب ث ژ در بدو تولد و در یک نوبت به کودک تزریق می شود.

۳. بیمار باید از بوسیدن کودکان پرهیز کند.

۴. مبارزه با بیماری ایدز، برای این که بیماری سل موجب شیوع موج جدید از بیماری سل گردیده است.

۵. از پراکندگی خلط در هوا و زمین خودداری کند.

تشخیص بیماری سل چگونه است؟

تشخیص بیماری سل ریوی در قدم اول در افراد مشکوک( بیش از سه هفته سرفه داشته و یا خلط خونی دارند) سه نوبت آزمایش خلط می باشد.

در آزمایشگاه سل با بررسی خلط در زیر میکروسکوپ می توانند میکروب سل را مشاهده نمایند. اگر میکروب سل در آزمایش خلط مشاهده نشد آنگاه پزشک با عکس برداری( رادیوگــرافی) از ریه های بیمار میتواند پی بوجود بیماری سل در بیمار ببرد.انواع سل ديگر را میتوان با آزمایش ادرار، آب جمع شده در ریه ها و یا شکم و نمونه برداری از غدد لنفاوی و دیگر ضایعات شناسایی کرد.

آزمایش خون برای بیماری سل

روش های تشخیص سل

اسمیر مستقیم خلط

بهترین و کم هزینه ترین راه تشخیص بیماری سل در افراد مشکوک انجام آزمایش خلط می باشد. در این روش نمونه خلط در سه نوبت در عرض ۲ تا ۳ روز جمع آوری و مورد ازمایش قرار داده می شود. در اغلب موارد در صورت ابتلا به سل ریوی میکروب سل در زیر میکروسکوپ مشاهده خواهـد شـد.

نحوه جمع آوری نمونه خلط

یکی از روش های تشخیص بیماری سل است، که روند کار بصورت زیر است:

۱- بهتر است نمونه صبحگاهی و فرد ناشتا باشد.

۲- قبل از گرفتن خلط، لازم است دهان چند‌بار با آب معمولی شسته شود، نفس عمیقی از راه بینی کشیده شود و برای لحظه ای نفس خود را در سینه حبس کنید و با سرفه عمیق خلط خود را داخل ظرف مربوطه تخلیه کنید.

۳- درصورتی که فرد نتواند با سرفه کردن نمونه خلط را جمع آوری نماید، باید از روش هایی مثل استنشاق بخار آب یا قرقره کردن با آب نمک رقیق استفاده نماید.

۴- دقت شود نمونه آب دهان نباشد، آب دهان شفاف و آبکی است ولی خلط چسبندگی دارد.

۵- حداقل میزان نمونه خلط باید به اندازه یك قاشق چایخوری باشد.

۶- نمونه تهیه شده را در ظرف مخصوص دهان گشاد ریخته و در دمای یخچال نگهداری شود و در اسرع وقت به ازمایشگاه ارسال نمایید. ماندن بیش از حد نمونه خلط در خارج از ازمایشگاه در جواب ازمایش تأثير می گذارد.

۷- در تمام مراحل گرفتن نمونه باید از دستکش یکبار مصرف استفاده شود.

۸- توجه شود مشخصات بیمار روی دیواره ظرف ثبت شده باشد.

آزمایش ادرار برای تشخیص بیماری سل

ابتدا باید محل خروج ادرار را با آب و صابون به خوبی شست و شو دهید. نمونه وسط، اولین ادرار صبحگاهی جهت آزمایش مناسب می باشد. معمولاً حداقل ۳ نمونه ادرار صبحگاهی در سه روز متفاوت در ظروف استریل جداگانه توصیه شده توسط ازمایشگاه، جهت بررسی وجود میکروب سل نیاز میباشد . به دلیل این که آنتی بیوتیک ها باعث مهار رشد میکروب سل در ادرار میشوند ، مناسب است که بیمار قبل از دادن نمونه آنتی بیوتیک مصرف نکرده باشد.

نمونه هایی که کم تر از ۴۰ میلی لیتر بوده و یا بیش از ۲۴ ساعت نگهداری شده باشند برای کشت مناسب نخواهند بود.

تست پوستی

شایعترین ابزار تشخیصی برای سل، یک آزمایش پوستی ساده است، هرچند ازمایش خون بیشتر رایج تر است.مقدار کمی از ماده ای به نام PPD توبرکولین درست در زیر پوست ساعدتان تزریق میشود، فقط باید سوزشی به اندازه سر سوزن احساس کنید.

بعد از ۴۸ تا ۷۲ ساعت یک متخصص مراقبت های بهداشتی دست شما را برای تورم در محل تزریق بررسی خواهد کرد.یک برآمدگی سفت شده و قرمز به این معنی است که شما احتمال ابتلا به عفونت سل را دارید.اندازه برآمدگی قابل توجه بودن یا نبودن آزمایش را تعیین میکند.

ممکن است برخی نتایج آزمایش ها اشتباه باشد:

آزمایش پوستی سل عالی نیست.گاهی اوقات ازمایش نشان میدهد بعضی از افراد سل دارند در حالیکه واقعا ندارند.یا همچنين افرادی که واقعا سل دارند را سالم نشان میدهد.

اگر شما اخیرا با واکسن Bacillus Calmette- Guerin) BCG) واکسینه شده اید، ممکن است آزمایش مثبت کاذب رخ دهد.

آزمایش منفی کاذب نیز می تواند در افراد خاصی مثل کودکان، افراد مسن رخ بدهد و یا در افرادی که ایدز (AIDS) دارند و به آزمایش پوستی توبرکلوز پاسخ نمیدهند.

آزمایش منفی کاذب همچنین می تواند در افرادی که جدیدا به ویروس سل مبتلا شده اند، رخ بدهد که سیستم ایمنی بدن آن ها هنوز به باکتری واکنش نشان نداده است.

عوارض بیماری سل

باسیل سل

اگر بیماری سل درمان نشود، میتواند مرگبار باشد. اگرچه بیماری سل بیشتر روی ریه ها تأثیر می گذارد، اما میتواند ازطریق انتشار در جریان خون به عوارض خطرناک دیگری هم منجر شود. ازجمله ی این عوارض می توان به موارد زیر اشاره نمود :

• اسیب به کبد (Liver) یا کلیه ها؛
• مننژیت یا تورم غشای پوشش دهنده ی مغز؛
• اسیب به مفاصل؛
• درد در ستون فقرات؛
• اسیب به مفاصل؛
• مشکلات قلبی که البته بسیار نادر است.

درمان بیماری سل

بیماری سل کاملاً قابل درمان میباشد و دوره درمان در حالت های عادی بمدت شش ماه بوده که در ۲ مرحله:۱- حمله ای به صورت چهار دارویی برا ی بمدت ۲ ماه ۲- نگه دارنده بصورت دو دارویی برای مدت ۴ ماه ادامه می یابد. در اکثر موارد خطر سرایت بیماری پس از دو هفته از آغاز درمان صحیح از بین می رود.

در صورتیکه شما قبلاً به علت ابتلا به بیماری سل به مدت ۶ ماه داروهای ضد سل مصرف کرده باشید، برای شما به مدت حداقل ۸ ماه، از ۵ نوع داروی مخصوص درمان سل که به صورت خوراکی و تزریق می باشند، تجویز خواهند کرد.

چه کسانی بیشتر درمعرض خطر ابتلا به سل هستند؟

بیماری سل میتواند تمام اشخاص را تحت تاثیر قرار دهد اما افرادی که به مدت طولانی در تماس باافراد آلوده هستند، بیماران مبتلا به اچ آی وی (HIV) که سیستم ایمنی بدن آن ها ضعیف است، افرادی که به دلیل نوع زندگیشان رژیم غذایی فقیر و مشکلات دیگری مثل سوء استفاده از مواد مخدر یادسوء مصرف الکل دارند، افراد بی خانمان و بیمارانی که تحت درمان با داروهای کورتیکواستروئیدی، شیمی درمانی یا فاکتور نکروز دهنده تومور( TNF) می باشند بیشتر است.

بیماری سل در کودک

بیماری سل در کودکان

بیماری سل دو مرحله دارد؛ یکی عفونت سل و دیگری بیماری سل. اگر کودکی عفونت سل داشته باشد، تعداد کمی باکتری سل در بدنش وجود دارد ، ولی سیستم ایمنی بدن او مانع از ایجاد نشانه های سل می شود.

اگر کودکی بیماری سل داشته باشد، باکتری ها چند برابر شده اند و بروز علایم محتمل تر است. کسی که به باکتری سل الوده شده است اما مبتلا به بیماری سل نیست، نمی تواند باکتری بیماری را به دیگران منتقل کند ، اما باید برای جلوگیری از پیشرفت بیماری تحت درمان قرار بگیرد.

علایم سل در کودک

اگر کودکی سل داشته باشد، ممکن است برخی یا تمام علایم زیر را در او ببینید:

۱- تب مزمن

۲- ضعف و بی حالی 

۳- تعریق شبانه

۴- کاهش وزن 

۵- کاهش اشتها

همچنين سل ممکن است همراه با سرفه باشد یا نباشد.

وضعیت اتاق نگهداری بیمار سلی

۱- از بستن پنجره اتاق بیمار خودداری کنید.

۲- نور خورشید به مقدار کافی به داخ اتاق نفوذ کند.

۳- به اندازه کافی پنجره داشته باشد

واکسن سل

واکسن بیماری سل

برای پیشگیری از بیماری سل در بعضی کشورها، تزریق ب.ث.ژ به کودکان از ابتلای آنها به سل کمک می کند. این واکسن در آمریکا برای مصرف عمومی توصیه نمی شود؛ چراکه در بزرگ سالان تأثیری ندارد و حتی میتواند بر نتایج آزمایش پوستی تأثیر بگذارد.واکسن BCG فقط برای افرادی که در معرض خطر بالا قرار دارند استفاده می شود.

مهم ترین کاری که برای درمان سل باید انجام دهید، کامل کردن دوره ی درمان است. باکتری سل مقاوم، مرگ بارتر از باکتری سل معمولی است. برخی از موارد سل مقاوم، به دوره های کیموتراپی نیز نیاز دارند که هم گران تمام می شود و هم ممکن است بیماران نسبت به داروها واکنش های منفی شدید نشان دهند.

اصول درمانی برای بیماران مبتلا به سل:

نسخه درمانی بیماری سل

از کم و زیاد کردن خودسرانه مقدار هر یک از داروها با هر بهانه ای پرهیز نمایید.

نظم در مصرف داروها را رعایت نمایید و آن ها را به همان روشی که توسط مسئولین مربوطه توصیه شده مصرف نمایید( مثلاً اگر باید داروها را هر روز مصرف نمایید آن را حتماً رعایت نمایید)

حتماً تمام انواع داروهای تجویز شده را مصرف نمایید.

طول دوره درمانی را که حداقل ۶ ماه است، کاملاً رعایت نمایید و مصرف داروها را به بهانی اینکه بهبودی حاصل کرده و دیگر نیازی به ادامه داروها نیست، بطور خودسرانه قطع نکنید.

چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟

در صورت داشتن تب، کاهش وزن غیرقابل توجیح، عرق کردن در شب یا سرفه های مزمن حتما به پزشک مراجعه کنید.این ها اغلب علائم سل میباشند، اما هم چنان ممکن است به دلیل مشکلات دارویی دیگر نیز باشد.

پزشک شما با انجام آزمایش می تواند به دلیل بیماری پی ببرد.مراکز کنترل و پيش‌گيري از بیماری پیشنهاد می کنند افرادی که بیشتر در خطر ابتلا به عفونت سل نهفته هستند، غربالگری شوند.

این پیشنهاد شامل افراد زیر میشود:

• اهالی کشورهایی که بیماری توبرکلوز در آن رایج است. مثل چند کشور در آمریکای لاتین، آفریقا و آسیا
• افرادی که از داروهای IV استفاده می کنند
• افرادی که با افراد آلوده در تماس هستند
• کسانی که ایدز/HIV دارند
• افرادی که در محدوده هایی که سل در آنجا رایج است کار یا زندگی می کنند مثل زندان ها یا خانه های سالمندان
• کسانی که در خانه های سلامت کار می کنند و درمان افراد در خطر ابتلا به سل را بر عهده دارند.

گردآوری: بخش پزشکی سرپوش