روزه و احکام آن

نه چيز روزه را باطل مي‏كند

روزه در اسلام یا صیام عملی است که انسان از اذان صبح تا اذان مغرب از چیزهایی که روزه را باطل می‌کند خودداری نماید. روزه از آداب مذهبی است که برای معتقدین به عنوان وسیله‌ای برای تقرب به خداوند، آمادگی برای مراسم مذهبی، پالایش بدن در راستای درک امور معنوی، کفّاره تخطی از مقررات مذهبی، و عزاداری برای انسان‌های درگذشته کاربرد دارد.

زیربنای همه این کاربردهای روزه، تمایل انسان به پدیدآوردن شرایط جسمی و روانی (اغلب از نوع زاهدانه) است که وسیله‌ای برای ارتباط میان بنده با خدای خود ایجاد می‌کنند و در نتیجه جایگاه نیازهای معنوی را اعتلاء بخشیده و خواسته‌های مادی را کوتاه می‌نمایند. افزایش اراده و کف نفس و نیز ایجاد حسّ شفقت نسبت به نیازمندان از ارزش‌های روزه به شمار می‌آیند.

 شرایط واجب شدن روزه ماه رمضان

۱- بالغ باشد، پس روزه بر شخص نابالغ واجب نیست هرچند تمرین دادن او به روزه داری مستحب است، مثلاً به کودک دستور دهند به مقدار توانائیش روزه بگیرد و از صبح تا ظهر (یا کمی بیشتر یا کمتر از آن) از خوردن و آشامیدن پرهیز کند تا به روزه گرفتن عادت کرده و آن را تحمل کند.

۲- عاقل باشد.

۳- بی‌هوش نباشد.

۴- از حیض و نفاس پاک باشد، بنابراین روزه بر زن حائض یا نُفَساء واجب نیست بلکه روزه از آن‌ها صحیح نمی‌باشد، ولی باید بعداً آن‌ها را قضا کنند.

۵- روزه گرفتن ضرر نداشته باشد، پس اگر روزه به شخص مریض ضرر برساند مانند این‌که موجب شود بیماری او شدیدتر شود یا درمان او به تأخیر افتد یا درد او بیشتر شود، روزه بر او واجب نیست، البته در تمام این موارد ضرر باید قابل‌توجه باشد به حدی که معمولاً قابل‌تحمل نباشد.

۶- مسافر نباشد، بنابراین روزه بر مسافری که وظیفه‌اش نماز شکسته است واجب نیست، بلکه روزه از چنین شخصی صحیح نمی‌باشد، و از این حکم مواردی استثنا شده است:

الف- کسی که نمی‌دانست روزه در سفر باطل است و بااین‌حال روزه گرفت و بعد از تمام شدن روز حکم مسأله را دانست، در این صورت روزه او صحیح است و قضا بر او واجب نیست.

ب- کسی که بعد از زوال آفتاب (اذان ظهر) سفر کند باید ـ بنابر احتیاط واجب ـ روزه را کامل کند و به همان روزه اکتفا نماید.

ج- مسافری که قبل از زوال آفتاب وارد شهر خود شود در حالی که هیچ‌یک از مبطلات روزه را مرتکب نشده ـ بنابر احتیاط واجب ـ باید روزه آن روز را نیت کند و به آن اکتفا نماید.

و اما کسی که قصد دارد قبل از زوال آفتاب سفر کند جایز نیست در شهر خود یا بعد از خروج از آن افطار کند مگر این‌که به حد ترخّص برسد که توضیح آن در شرط هشتم از مسأله ۱۰۳ گذشت.

انسان نمي‏تواند براي ضعف روزه را بخورد

نيت  روزه

لازم نيست انسان نيت روزه را از قلب خود بگذراند يا مثلاً بگويد فردا را روزه مي‏گيرم، بلكه همين قدر كه براي انجام فرمان خداوند عالم از اذان صبح تا مغرب كاري كه روزه را باطل مي‏كند انجام ندهد، كافي است و براي آن كه يقين كند تمام اين مدت را روزه بوده، بايد مقداري پيش از اذان صبح و مقداري هم بعد از مغرب از انجام كاري كه روزه را باطل مي‏كند خودداري نمايد.

چيزهايي كه روزه را باطل مي‏كند

نه چيز روزه را باطل مي‏كند:

اول: خوردن و آشاميدن. دوم: جماع. سوم: استمنا، چهارم: دروغ بستن به خدا و پيغمبر و جانشينان پيغمبر عليهم‌السلام، پنجم:رساندن غبار غليظ به حلق، ششم: فرو بردن تمام سر در آب، هفتم: باقي ماندن بر جنابت و حيض و نفاس تا اذان صبح، هشتم: اماله كردن با چيزهاي روان، نهم: قي كردن.

۱- خوردن و آشاميدن

خوردن و آشامیدن از مبطلات روزه است. اگر روزه‏ دار عمداً چيزي بخورد يا بياشامد، روزه او باطل مي‏شود، چه خوردن و آشاميدن آن چيز معمول باشد مثل نان و آب، چه معمول نباشد مثل خاك و شيره درخت، و چه كم باشد يا زياد. حتي اگر مسواك را از دهان بيرون آورد و دوباره به دهان ببرد و رطوبت آن را فرو برد، روزه او باطل مي‏شود، مگر آنكه رطوبت مسواك در آب دهان به طوري از بين برود كه رطوبت‏ خارج به آن گفته نشود.

انسان نمي‏تواند براي ضعف روزه را بخورد، ولي اگر ضعف او به قدري است‏ كه معمولاً نمي‏شود آن را تحمل كرد، خوردن روزه اشكال ندارد.

۲- جماع

جماع روزه را باطل مي‏كند، اگر چه به مقدار ختنه‏ گاه داخل شود و مني هم بيرون نيايد.

اگر كمتر از مقدار ختنه‏ گاه داخل شود و مني هم بيرون نيايد، روزه باطل نمي‏شود، ولي كسي كه آلتش را بريده‏ اند اگر كمتر از ختنه‏ گاه را هم داخل كند، روزه ‏اش باطل مي‏شود. اگر شك كند كه به اندازه ختنه‏ گاه داخل شده يا نه، روزه او صحيح است و كسي كه آلتش را بريده‏ اند، اگر شك كند كه دخول شده يا نه، روزه او صحيح است.

اگر فراموش كند كه روزه است و جماع نمايد، يا او را به جماع مجبور نمايند، به طوري كه از خود اختياري نداشته باشد، روزه او باطل نمي‏شود. ولي چنانچه در بين جماع يادش بيايد يا ديگر مجبور نباشد، بايد فوراً از حال جماع خارج شود، و اگر خارج نشود، روزه او باطل است.

۳- استمنا

اگر روزه ‏دار استمنا كند، يعني با خود كاري كند كه مني از او بيرون‏ آيد، روزه‏اش باطل مي‏شود.

اگر بي اختيار مني از او بيرون آيد، روزه ‏اش باطل نيست. ولي اگر كاري كند كه بي اختيار مني از او بيرون آيد، روزه ‏اش باطل مي‏شود.

هرگاه روزه ‏دار بداند كه اگر در روز بخوابد، محتلم مي‏شود، يعني در خواب مني از او بيرون مي‌آيد، مي‏تواند در روز بخوابد و چنانچه بخوابد و محتلم هم بشود، روزه‏اش صحيح است.

اگر روزه‏ دار در حال بيرون آمدن مني از خواب بيدار شود، واجب نيست از بيرون آمدن آن جلوگيري كند.

روزه ‏داري كه محتلم شده، مي‏تواند بول (ادرار)  كند و استبرا نمايد. ولي اگر بداند به واسطه بول يا استبرا كردن باقي مانده مني از مجرا بيرون مي‏ آيد، در صورتي كه غسل كرده باشد، نمي‏تواند استبرا كند. (بیشتر بخوانید: احکام غسل )

روزه‏ داري كه محتلم شده، اگر بداند مني در مجرا مانده و در صورتي كه پيش از غسل بول نكند بعد از غسل مني از او بيرون مي‏ آيد، بنابر احتياط واجب بايد پيش از غسل بول كند.

اگر به قصد بيرون آمدن مني كاري بكند، در صورتي كه مني از او بيرون نيايد، روزه‏اش باطل نمي‏شود.

اگر روزه دار بدون قصد بيرون آمدن مني با كسي بازي و شوخي كند، در صورتي كه عادت نداشته باشد كه بعد از بازي و شوخي مني از او خارج شود، اگرچه اتفاقاً مني بيرون آيد، روزه او صحيح است. ولي اگر شوخي را ادامه دهد تا آن جا كه نزديك است مني خارج شود، و خودداري نكند تا خارج گردد، روزه‏اش باطل است.

۴- دروغ بستن به خدا و پيغمبر

از دیگر مبطلات روزه دروغ بستن به خدا و پیغمبر است. اگر روزه ‏دار به گفتن يا به نوشتن يا به اشاره و مانند اينها، به خدا و پيغمبر و جانشينان آن حضرت عمداً نسبت دروغ بدهد، اگر چه فوراً بگويد دروغ گفتم، يا توبه كند، روزه او باطل است و احتياط واجب آن است كه حضرت زهرا (س) و ساير پيغمبران و جانشينان آنان هم در اين حكم فرقي ندارند.

۵- رساندن غبار غليظ به حلق

رساندن غبار غليظ به حلق روزه را باطل مي‏كند، چه غبار چيزي باشد كه خوردن آن حلال است، مثل آرد، يا غبار چيزي باشد كه خوردن آن حرام است.

اگر به واسطه باد غبار غليظي پيدا شود و انسان با اين كه متوجه است مواظبت نكند و به حلق برسد، روزه ‏اش باطل مي‏ شود.

۶- فرو بردن سر در آب

اگر روزه ‏دار عمداً تمام سر را در آب فرو برد، اگرچه باقي بدن او از آب بيرون باشد، بنا بر احتياط واجب بايد قضاي آن روزه را بگيرد، ولي اگر تمام بدن را آب بگيرد و مقداري از سر بيرون باشد روزه او باطل نمي‏شود.

اگر نصف سر را يك دفعه و نصف ديگر آن را دفعه ديگر در آب فرو برد، روزه‏ اش باطل نمي ‏شود.

اگر سر زير آب برود ولي مقداري از موها بيرون بماند، روزه باطل مي‏ شود. اگر روزه‏ دار بي ‏اختيار در آب بيفتد و تمام سر او را آب بگيرد، يا فراموش كند كه روزه است و سر در آب فرو برد، روزه او باطل نمي‏ شود.

۷- باقي ماندن بر جنابت و حيض و نفاس تا اذان صبح

اگر جنب عمداً تا اذان صبح غسل نكند، يا اگر وظيفه او تيمم است عمداً تيمم ننمايد، روزه‏اش باطل است.

كسي كه جنب است و مي‏خواهد روزه واجبي بگيرد كه مثل روزه رمضان وقت آن معين است، چنانچه عمداً غسل نكند تا وقت تنگ شود، مي‏تواند با تيمم روزه بگيرد و صحيح است.

اگر جنب در ماه رمضان غسل را فراموش كند و بعد از يك روز يادش بيايد، بايد روزه آن روز را قضا نمايد، و اگر بعد از چند روز يادش بيايد، بايد روزه هر چند روزي را كه يقين دارد جنب بوده قضا نمايد. مثلاً اگر نمي‏داند سه روز جنب بوده يا چهار روز، بايد روزه سه روز را قضا كند.

كسي كه در شب ماه رمضان براي هيچ كدام از غسل و تيمم وقت ندارد، اگر خود را جنب كند روزه‏اش باطل است و قضا و كفاره بر او واجب مي‏شود، ولي اگر براي تيمم وقت دارد، چنانچه خود را جنب كند، با تيمم روزه او صحيح است، ولي گناهكار است.

كسي كه در شب ماه رمضان جنب است و مي‏داند كه اگر بخوابد تا صبح بيدار نمي‏شود، نبايد بخوابد، و چنانچه بخوابد و تا صبح بيدار نشود، روزه‏اش باطل است و قضا و كفاره بر او واجب مي‏شود.

هرگاه جنب در شب ماه رمضان بخوابد و بيدار شود، اگر احتمال بدهد كه اگر دوباره بخوابد بيدار مي‏شود براي غسل، مي‏تواند بخوابد. كسي كه در شب ماه رمضان جنب است و مي‏داند يا احتمال مي‏دهد كه اگر بخوابد پيش از اذان صبح بيدار مي‏شود، چنانچه تصميم داشته باشد كه بعد از بيدار شدن غسل كند و با اين تصميم بخوابد و تا اذان خواب بماند، روزه ‏اش صحيح است.

اگر جنب در شب ماه رمضان بخوابد و بيدار شود و بداند يا احتمال دهد كه اگر دوباره بخوابد پيش از اذان صبح بيدار مي‏شود و تصميم هم داشته باشد كه بعد از بيدار شدن غسل كند، چنانچه دوباره بخوابد و تا اذان صبح بيدار نشود، بايد روزه آن روز را قضا كند و همچنين است اگر از خواب دوم بيدار شود و براي مرتبه سوم بخوابد و كفاره بر او واجب نمي‏ شود.

خوابي را كه در آن محتلم شده نبايد خواب اول حساب كرد، بلكه اگر از آن خواب بيدار شود و دوباره بخوابد، خواب اول حساب مي‏ شود.

اگر روزه ‏دار در روز محتلم شود، واجب نيست فورا غسل كند.

كسي كه مي‏خواهد قضاي روزه رمضان را بگيرد، هرگاه تا اذان صبح جنب بماند، اگر چه از روي عمد نباشد، روزه او باطل است.

كسي كه مي‏خواهد قضاي روزه رمضان را بگيرد، اگرچه بعد از اذان صبح بيدار شود و ببيند محتلم شده و بداند پيش از اذان محتلم شده است، چنانچه وقت روزه تنگ است، مثلاً پنج روز روزه رمضان دارد، و پنج روز هم به رمضان مانده است، بعد از رمضان عوض آن را بجا آورد، و اگر وقت قضاي روزه تنگ نيست روزه بگيرد.

اگر زن پيش از اذان صبح از حيض يا نفاس پاك شود و عمداً غسل نكند، يا اگر وظيفه او تيمم است تيمم نكند، روزه‏ اش باطل است.

اگر زن پيش از اذان صبح از حيض يا نفاس پاك شود و براي غسل وقت نداشته باشد، چنانچه بخواهد روزه ماه رمضان يا قضاي آن را بگيرد، بايد تيمم نمايد و روزه‏اش صحيح است، و اگر بخواهد روزه مستحب يا روزه واجب مثل روزه كفاره و روزه نذري بگيرد، اگرچه بدون تيمم هم روزه ‏اش صحيح است، ولي احتياط مستحب آن است كه تيمم كند.

اگر زن نزديك اذان صبح از حيض يا نفاس پاك شود و براي هيچ كدام از غسل و تيمم وقت نداشته باشد، يا بعد از اذان بفهمد كه پيش از اذان پاك شده، روزه او صحيح است، ولي اگر در وسعت وقت قضاي رمضان را گرفته باشد، صحيح بودن آن اشكال دارد.

اگر زن بعد از اذان صبح از خون حيض يا نفاس پاك شود، يا در بين روز خون حيض يا نفاس ببيند، اگر چه نزديك مغرب باشد، روزه او باطل است.

اگر زن پيش از اذان صبح در ماه رمضان از حيض يا نفاس پاك شود و در غسل كردن كوتاهي كند و تا اذان غسل نكند و در تنگي وقت تيمم هم نكند، روزه‏اش باطل است. ولي چنانچه كوتاهي نكند، مثلاً منتظر باشد كه حمام زنانه شود، اگرچه سه مرتبه بخوابد و تا اذان غسل نكند، در صورتي كه تيمم كند روزه او صحيح است.

۸- اماله كردن

اماله كردن با چيز روان اگرچه از روي ناچاري و براي معالجه باشد، روزه را باطل مي‏كند، ولي استعمال شياف‌هايي كه براي معالجه است اشكال ندارد، و احتياط واجب آن است كه از استعمال شياف‌هايي كه براي كيف كردن است، مثل شياف ترياك يا براي تغذيه از اين مجرا است، خودداري نمايند.

۹- قی كردن

هرگاه روزه ‏دار عمداً قي كند - اگر چه به واسطه مرض و مانند آن ناچار باشد - روزه‏ اش باطل مي‏شود، ولي اگر سهواً يا بي‏ اختيار قي كند، اشكال ندارد.

اگر در شب چيزي بخورد كه مي‏داند به واسطه خوردن آن در روز بي‏ اختيار قي مي‏كند، احتياط واجب آن است كه روزه آن روز را قضا نمايد.

كفاره روزه

كسي كه كفاره روزه رمضان بر او واجب است، بايد يك بنده آزاد كند يا به دستوري كه در مسأله بعد گفته مي‏شود، دو ماه روزه بگيرد يا شصت فقير را سير كند يا به هر كدام، يك مد كه تقريباً ده سير است، طعام يعني گندم يا جو و مانند اينها بدهد، و چنانچه اينها برايش ممكن نباشد، هر چند مد كه مي‏تواند به فقرا طعام بدهد و اگر نتواند طعام بدهد بايد استغفار كند، اگر چه مثلاً یك مرتبه بگويد: «استغفرالله» و احتياط واجب در فرض اخير آن است كه هر وقت‏ بتواند، كفاره را بدهد.

روزه ‏های مستحبی

روزه گرفتن در سيزدهم، چهاردهم و پانزدهم هر ماه مستحب است

روزه تمام روزهاي سال غير از روزه‏ هاي حرام و مكروه كه گفته شد مستحب است و براي بعضي از روزها بيشتر سفارش شده است، كه از آن جمله است:

۱- پنجشنبه اول و پنجشنبه آخر هر ماه، و چهارشنبه اولي كه بعد از روز دهم ماه است و اگر كسي اينها را بجا نياورد مستحب است قضا نمايد، و چنانچه اصلا نتواند روزه بگيرد، مستحب است‏براي هر روز يك مد طعام يا ۶/۱۲ نخود نقره به فقير بدهد.

۲- سيزدهم و چهاردهم و پانزدهم هر ماه.

۳- تمام ماه رجب و شعبان و بعضي از اين دو ماه اگر چه يك روز باشد.

۴- روز عيد نوروز، روز بيست و پنجم و بيست و نهم ذي‏قعده، روز اول تا روز نهم ذي‏حجه، روز عرفه، ولي اگر به‌ واسطه ضعف روزه، نتواند دعاهاي روز عرفه را بخواند، روزه آن روز مكروه است، عيد سعيد غدير ۱۸ ذي‏حجه، روز اول و سوم محرم، ميلاد مسعود پيغمبر اكرم صلي الله عليه و آله ، ۱۷ ربيع الاول، روز مبعث‏ حضرت رسول اكرم صلي الله عليه و آله، ۲۷ رجب و اگر كسي روزه مستحبي بگيرد واجب نيست آن را به آخر برساند، بلكه اگر برادر مؤمنش او را به غذا دعوت كند، مستحب است دعوت او را قبول كند و در بين روز افطار نمايد.

گردآوری:  بخش دین و شریعت سرپوش