احمد آرام، نويسنده و مترجم نامدار، ساليان زندگي خود را صرف ترجمه كتاب‌هاي متعددي به زبان فارسي كرد. ترجمه كتاب‌هاي «تاريخ نجوم اسلامي»، «علم و تمدن در اسلام»، «معماهاي منطقي و رياضي»، «متفكران اسلام»، «مشرق زمين گاهواره تمدن» و «يونانيان و بربرها» شمار اندكي از آثار فراواني است كه او به فارسي برگرداند.
احمد آرام در سال ۱۲۸۳ خورشيدي در تهران زاده شد. پدر او از تجار مشروطه‌خواه بود. آرام تحصيلات ابتدايي را در دبستان دانش گذراند. دانش مدرسه‌اي بود كه همزمان با پيدايش مشروطيت، توسط ارفع الدوله، از رجال مشهور آن روزگار، تاسيس شده بود. احمد آرام ساليان بعد در همين مدرسه به تدريس پرداخت. ادامه تحصيلات او در مدرسه ترقي بود. دوره متوسطه را نيز در مدرسه علميه پشت سر گذاشت و در سال ۱۲۹۹ وارد دارالفنون شد و از اين مدرسه ديپلم گرفت.
در ضمن تحصيل در دارالفنون، زبان فرانسه را از آموزگاران فرانسوي مدرسه آموخت و بر زبان‌هاي انگليسي و عربي تسلط يافت. خود او درباره يادگيري زبان عربي مي‌نويسد: «در دارالفنون زبان اول ما فرانسه و زبان دوم ما انگليسي بود. به زبان عربي هم انس گرفتم و هر عربي را كه پيدا مي‌كردم، كه البته عددشان كم بود، با او صحبت مي‌كردم. كتابخانه ملي كنوني اتاقي بود در گوشه دارالفنون؛ اتاق بزرگي بود كه به خيابان هم دري داشت. با مديرش خيلي دوست شده بودم و هر كتابي كه مي‌آمد مي‌داد كه من بخوانم. مجله‌هاي عربي را مي‌بردم مي‌خواندم و به جايي رسيدم كه در سال ۱۳۰۵ يك مقاله به زبان عربي نوشتم كه در مجله «العرفان» در صداي لبنان چاپ شد».
بعدها احمد آرام كتاب‌هاي بسياري را از زبان عربي به فارسي ترجمه كرد، همانند «در سايه قرآن» (۱۳۳۲)، «گفتار رمضان» (۱۳۳۸)، «آموزشگاه زندگي» (۱۳۴۳)، «تحديد نهايات الاماكن از ابوريحان بيروني» (۱۳۵۲) و كتاب‌هاي ديگر.
آرام پس از گرفتن ديپلم، سال اول و دوم رشته حقوق را گذراند، اما چندي بعد درس‌هاي اين رشته را رها كرد و به اصرار پدر به رشته پزشكي روي آورد. باز در حالي كه سال آخر پزشكي را طي مي‌كرد، تحصيلات خود را ناتمام گذاشت. خود او در اين باره مي‌نويسد: «مدرسه طب را تا سال آخر خواندم.
روزي با يكي از رفقايم، كه با يكديگر هم مباحثه بوديم، در خانه‌اي پشت مدرسه سپهسالار، زندگي مي‌كرديم. رفيقم پيش دكتر لقمان‌الدوله نسخه‌نويسي هم مي‌كرد. آمدند دنبالش كه برود خيابان عين‌الدوله يك آمپول بزند. گفت: «برويد يك درشكه بياوريد». گفتم: «آقا از اين‌جا تا خيابان عين‌الدوله يك كوچه است، چرا مردم را اذيت مي‌كني؟» گفت: «نه، آدم اگر اين جور نكند، احترامي پيدا نمي‌كند.» همين بهانه‌اي شد كه من مدرسه طب را ترك كنم. اگر آن سال مانده بودم، آخر سال دكتر مي‌شدم».
رها كردن رشته پزشكي همراه با تدريس او در مدرسه ابتدايي بود. آرام هفته اي دو ساعت در آن جا درس مي گفت. سپس در مدرسه علميه به آموزش دانش‌آموزان متوسط پرداخت (۱۳۰۴). در همين سال بود كه به كمك دبيران ديگر كتاب فيزيك و شيمي را چاپ سنگي كرد و در اختيار دانش‌آموزان قرار داد. اما اولين كتاب مستقلي كه به ترجمه او منتشر شد در سال ۱۳۱۳ و به نام «چگونه روح‌هاي محكم و زنده بسازيم» بود. اين كتاب كه از زبان فرانسه ترجمه شده بود، در چاپ‌هاي بعدي به نام «پرورش ذهن» در دسترس خوانندگان فارسي زبان قرار گرفت.
آرام كه در كار ترجمه به زباني شيوا و نثري استوار دست يافته بود، تبحر و مهارت فراواني در معادل‌يابي سنجيده و درست براي اصطلاحات بيگانه داشت و از اين جهت ترجمه‌هاي او دقيق و راه‌گشا بود. تصحيح و انتشار نخستين چاپ سربي «كيمياي سعادت» نوشته امام محمد غزالي توسط آرام (۱۳۱۹ خ)، بر توانايي او در نگارش زبان فارسي افزود. اين متن داراي نثري زيبا و نمونه‌وار است.
دكتر غلامحسين يوسفي درباره تصحيح «كيمياي سعادت» توسط احمد آرام مي‌نويسد: «تصحيح كيمياي سعادت در زندگي روحي و اخلاقي احمد آرام تاثير كرد. عوالم جواني را به پختگي و كشش‌هاي گاه و بي گاه زندگاني را به وارستگي و كوشش صادقانه در راه علم و معرفت تبديل كرد. از سويي ديگر، سوابق تحصيلات علمي مصحح و تامل در برخي از سخنان غزالي، موجب آمد احمد آرام نيز مانند همه دانشوران حقيقي و حقيقت‌پژوه، همه عناوين و عوالم ظاهر را فراموش كند، فكر و چشم و قلم خود را در راه انتقال دانش‌ها به زبان فارسي به‌كار گيرد و در اين راه از كوشندگان نامبردار شود».
احمد آرام «كيمياي سعادت» را با مقابله شش نسخه تصحيح كرده بود. شماري از آثار ترجمه شده استاد احمد آرام عبارتند از «مقدمه‌اي بر فلسفه» (۱۳۲۶)، «تكامل علم فيزيك» (۱۳۲۷)، «جغرافياي صنعتي جهان» (۱۳۲۸)، «مشرق زمين گاهواره تمدن» (۱۳۳۷)، «اثبات وجود خدا» (۱۳۳۹)، «انتقال علوم يوناني به عالم اسلام» (۱۳۴۲)، «يونانيان و بربرها – ۲ جلد» (۱۳۴۳)، «تاريخ نجوم اسلامي» (۱۳۴۹) و ده‌ها كتاب ترجمه شده ديگر. گستره ترجمه‌هاي او شامل تاريخ، تفسير، حديث، كلام، فلسفه، پزشكي، علوم اجتماعي و... بود. از احمد آرام نزديك به يكصد و پنجاه اثر ترجمه به‌جاي مانده است.
در سال ۱۳۶۱ انجمن استادان زبان و ادبيات فارسي كتاب «آرام نامه» را كه شامل مجموعه مقالات علمي و ادبي استادان و دوستداران احمد آرام بود، به او ارمغان كرد. اين كتاب به كوشش و مقدمه دكتر مهدي محقق منتشر شد. كتاب «گوهر عمر» نيز گفت‌وگوي مفصل پيروز سيار با استاد آرام است كه شامل خاطرات و ديدگاه‌هاي او درباره اصول و چارچوب‌هاي ترجمه است (نشر ني– ۱۳۸۱). استاد آرام عضو پيوسته فرهنگستان زبان و ادبيات فارسي بود و در تدوين دايره‌المعارف فارسي، به سرپرستي غلامحسين مصاحب، شركت داشت.
ترجمه‌هاي كه گستره وسيعي از كلام و فلسفه و تاريخ و علوم اجتماعي را در برداشت، زباني استوار و نثري شيوا دارد و از نمونه‌هاي برجسته معادل‌يابي درست و روشمند براي اصطلاحات علمي است. سرانجام اين مترجم و آموزگار سخت كوش ۱۲ سال پيش در نيمه فروردين ۱۳۷۷ در سن ۹۴ سالگي در حالي كه براي ديدار فرزندش به آمريكا رفته بود، درگذشت. پيكر او را به ايران انتقال دادند و در زادگاهش به خاك سپردند. يادش گرامي باد.
- 18
- 2
