آشنایی با هنر قلم زنی، انواع و ابزار آن

قلم زنی روی مس در حال حاضر طرفداران فراوانی دارد

قلم زنی چیست؟

قلم زنی عبارت است از تزئین و کندن نقوش بر روی اشیای فلزی به ویژه مس، طلا، نقره، برنج و یا به عبارت دیگر ایجاد خطوط و نقوش به وسیله قلم با ضربه چکش بر روی اجسام فلزی که هنرمند، با ضربه چکش به انتهای قلم، نقش هایی را بر روی این اشیاء بوجود می آورد.

قلمزنی و کاربرد فلزات بر اساس مستندات تاریخی موجود و مسبوق به بیش از هزار سال پیش از میلاد می باشد.

نمونه ای از هنر قلم زنی استان مرکزی که یک بادیاب (بادیه، جام بزرگ پایه دار) مسی بود در ورودی سازمان مالکیت های معنوی سازمان جهانی مالکیت فکری در سوئیس قرار دارد.

هنر قلمزنی روی فلز از آن رو بیشتر مورد توجه هنرمندان است که از دوام و بقای بیشتری نسبت به دیگر اشیا برخوردار است. نقش مایه ها و نمادهای نقوش در ادوار تاریخی و فرهنگی مختلف طبق دگرگونی های عقیدتی و فرهنگی متفاوت اند و تحت‌تأثیر شرایط اجتماعی تغییر می کند و سیر تحول را به دنبال خود دارند.

قلمزنی، هنر حکاکی با دست بر روی فلزات

قلم زنی در دوره پیش از تاریخ

پیشینه هنر قلم زنی در ایران، تاریخ روشنی ندارد و از اثر مستندی که تبیین گر اولین مکان شیء و کاربرد فلز، به خصوص مس در ایران و خاور نزدیک به چند هزار سال قبل از میلاد می رسد. در اواخر هزاره دوم و اوایل هزاره اول پیش از میلاد هنر و صنعت فلز کاری در نقاط مختلف ایران به ویژه در شمال و شمال غرب و حاشیه جنوبی دریای مازندران شکوفایی داشته است. از آثار مهم به دست آمده در این دوره جام طلای حسنلو است که در ۱۳۳۵ ه.ش کشف شد و دارای نقوش برجسته مانند خدایان سوار برگردونه یا ارابه است.

در هزاره اول قبل از میلاد فلزکاری و قلمزنی در ایران از رونق و اعتبار ویژه ای برخوردار بوده است و آثار با ارزشی از آن دوران بر جای مانده که من جمله آن ها جام های طلای مارلیک است.

ابزار و وسایل قلمزنی

> ابزار و وسایل آماده سازی قلم زنی: ظرف قیر، منبع حرارتی ذوب قیر، هسوم، انبر، ماسک، کفش مخصوص و دستکش

> ابزار و وسایل قلمزنی: چکش مخصوص، انواع قلم‌های ساخت و ساز (آج‌دار، برش و پرداز)، پرگار فلزی، زیر سری ظرف فلزی، کیسه‌ی گرده، تسمه‌ی چرمی، میز کار یا کنده‌ی بزرگ چوبی و مشعل.

در قلمزنی از چکش های فلزی، برای ایجاد نقش روی فلز استفاده می شود

> ابزار و وسایل پرداخت قلم زنی: دستگاه پولیش (فرچه‌ای، نمدی)، سنباده و سوهان.

> مواد و مصالح قلمزنی: اشیای فلزی چکش‌خوار (از جنس مس، برنج، طلا، نقره و...)، قیر، گچ، اسید، دوده، روغن، چسب کاغذی، مقوا، نفت و مواد پوستی از جمله مواد و مصالحی هستند که در هنر قلم زنی به کار می‌روند.

در قلمزنی دو نوع چکش فلزی، برای کوبیدن روی قلم و ایجاد نقش روی فلز بکار میرود و چکش لاستیکی با دسته چوبی که برای کوبیدن فلز و مسطح یا برجسته کردن آن استفاده می شود.

قلم قلم زنی از جنس خشکه می­باشد که در اندازه های مورد نیاز کشیده می­شوند و نوک آن ها توسط قلمزن ساخته می­شود. سپس آن ها را آب داده و جلا می­نمایند تا آماده استفاده گردد.

سبک های هنر قلمزنی

اجرا و کار قلم زنی به شیوه های متعدد و به سلیقه هنرمند انجام می شود. این روش ها عبارت اند از:

- سبک ریزه کاری: ریزه‌کاری که به ریزه قلم و زمینه پُر نیز معروف است، روشی است که سطح اشیا یا بوم فلزی را با استفاده از نقوش و طرح‌‌های ریز و ظریف قلم زنی می‌کنند و با ایجاد بافت در زمینه بوم، طرح اصلی را آشکار می‌سازند و زمینهٔ کار را از طرح جدا می‌کنند.

ریزه‌کاری که به زمینه پُر معروف است یکی از سبک های قلم زنی است

- سبک برجسته کاری: این نوع قلم زنی در اصفهان به جندکاری معروف است که ابتدا پشت کار را قیر کرده، سپس طرح را روی کار کاربن می­کنیم و با استفاده از قلم نیم بر طرح را تثبیت می­نماییم. پس از تثبیت طرح، قیر را از پشت کار خارج کرده و این بار سطح پردازش شده را قیر می­کنیم و توسط قلم­های جنده کاری که عبارتند از: قوشه، کف رو، کف تخت و غیره ظرف را برجسته می­کنیم. خطوط نیم بر شده در پشت کار راهنمای عمل قلم زنی می­باشد. بعد از این که عمل برجسته کاری صورت گرفت، دوباره قیر را به سمت اولیه گردانده و در این مرحله روسازی و زمینه کردن کار انجام می­پذیرد.

- سبک عکسی: این سبک قلم زنی با ایجاد سایه و روشن در زمینه بوم موضوع طرح را مشخص می‌کنند اما زمینه را کاملاً پر نمی‌کنند.

- سبک مشبک: در این روش به جای اینکه در ریزه قلم زنی زمینه بزنیم یا در برجسته کاری زمینه را بخوابانیم، زمینه را از سطح فلز جدا می­کنیم. از این روش معمولاً در قدیم در ساخت و سازهای چراغ­های فانوسی و محل هایی که قرار است از آنها آب عبور کند استفاده می­شد.

- سبک منبت یا نیم برجسته : این شیوه قلم زنی روی سطح فلز بين موضوع و زمینه حدود دو سانتی‌متر اختلاف ایجاد می‌کنند و آن را به صورت نیم برجسته به اجرا درمی‌آورند و به سبک ریزه‌کاری تزیین می‌کنند. (بیشتر بخوانید:منبت کاری چیست )

- سبک قلم گیری: هنرمند از این روش قلم زنی بیشتر برای کنده کاری و حکاکی فلز استفاده می‌نماید. قلم این سبک مخروطی‌ شکل است و حالتی شیار مانند بر سطح فلز ایجاد می‌کند. معمولا هر چه زاویه قلم به سطح کار نزدیک‌تر ‌باشد شیار نازک‌تری ایجاد می‌کند و براده کمتری از سطح فلز بر می‌دارد. سبک قلم‌گیری به دو صورت انجام می‌شود.

روش کار قلم زنی

امروزه برای قلم زنی اول داخل یا زیر ظرف یا سینی مورد نظر را که معمولاً از جنس نقره یا طلا است، از محلول قیر و گچ پر می کنند تا سروصدای قلم کم تر به گوش برسد و همچنین مانع از سوراخ شدن ظرف در زمان کار شود. بعد نقش مورد نظر را روی ظرف رسم کرده و قلم مناسب را انتخاب کرده و روی سطح ظرف قرار میدهند و با چکش بر انتهای قلم می کوبند تا شیارها و نقش ها با تغییر شدت ضربه روی ظرف ایجاد شوند. بعد از ایجاد نقش ها، قیر را جدا می کنند و روی شیارها گرده زغال می ریزند و روی ظرف را با روغن جلای سیاه می پوشانند. به این ترتیب نقش های قلم زده شده به شکل خط هایی تیره و مشخص دیده می شود.

در قلمزنی، با ضربه چکش به انتهای قلم، نقش هایی را بر روی این اشیاء بوجود می آید

مراحل اجرای قلم زنی به شیوه ی زمینه پر

در این شیوه قلم زنی، نقش ها و زمینه هر دو با انواع قلم به صورت همسطح ساخت و ساز می شوند. مراحل اجرای کار به ترتیب زیر است:

۱- در قلم زنی به شیوه ی زمینه پر، قیر را مذاب کرده و کم کم به اندازه ی حدود یک سوم آن، پودر گچ اضافه کرده و هم می زنند.

۲- شی انتخاب شده را قیر ریزی می کنند.

۳- پس از سرد شدن شی طرح انتخابی بر زمینه مورد تزئین انتقال می دهند.

۴- با استفاده از قلم نیم بر و چکش خطوط طرح را بر سطحی شی ثابت می کنند.

۵- پس از پایان کار با حرارت دادن قیر را از شی جدا می کنند.

۶- با استفاده از نفت، ذرات باقی مانده ی قیر را می زدایند.

۷- چربی ها، لکه ها و زنگارهای باقی مانده از مرحله های مختلف را با اسید پاک می کنند.

۸- در صورت تمایل شی را دود اندود کرده و با دستگاه پولیش پرداخت می کنند.

قلم زنی روی مس

قلم زنی روی مس در حال حاضر طرفداران فراوانی دارد. قلم زنی روی مس علی الخصوص برای افردی که جدیدا با این هنر آشنا شده و بضاعت خرید ظروف نقره را ندارند میتواند بهترین انتخاب باشد. درست است که قلم زنی بر روی طلا و نقره ارزش تمام شده بیشتری دارد ولی قلم زنی روی مس هم جایگاه ویژه ای داشته و یک اثر هنری به حساب می آید. ظروف مسی فراوانی وجود دارند که برای انجام قلم زنی مناسب می باشند. به عنوان مثال، گلدان های مسی، سینی ها و بعلاوه تابلو های مسی نمونه های مناسب و محبوب از اشیای مسی می باشند.

قلم زنی ضروف مسی با طرحهای بسيار زيبا بصورت جُندكاری

گردآوری: بخش فرهنگ و اندیشه سرپوش