آشنایی با هنر خراطی چوب و اصول آن

برای ساخت وسایل با استفاده از هنر خراطی، از چوب های نرم و مرطوب استفاده می شود

خراطی چیست؟

خراطی چوب از صنایع، حِرف و هنرهای مرتبط با چوب است که از دیرباز در کشورمان رواج داشته است. خراطی یکی از کارهای هنری چوبی است که بر روی قطعات چوبی انجام می شود تا یک شی چوبی ساخته شود. اشیایی مانند پایه آباژور، گهواره، صندلی، ظروف، نرده و... اشیایی هستند که با استفاده از هنر خراطی توسط دستگاه خراطی ساخته می شوند. برای ساخت وسایل با استفاده از هنر خراطی، از چوب های نرم و مرطوب استفاده می شود. خراطی چوب در واقع تراش و فرم دادن چوب به وسیله دستگاه خراطی و مغار است. کار خراطی یک کار کارگاهی است و در منزل و ابزار خانگی قابلیت اجرا ندارد.

از جمله مراکز مهم تولید محصولات خراطی چوب میتوان به رشت، ارومیه، سقز، دزفول، چالوس، ساری، سنندج، اردبیل، تبریز و تهران اشاره کرد. خراطی چوب از صنایع دستی و هنرهایی است که کم و بیش در اغلب شهرهای ایران رایج است. در خراطی چوب از چوب های مختلفی استفاده می شود ولی از متداول ترین آن ها میتوان به گردو، نارون، توسکا، زبان گنجشک، شمشاد، بید، گلابی، چوب سفید و چنار اشاره داشت.

ضمن آن که در بعضی از مناطق کشورمان چوبهای محلی خاصی هم مصرف می شود از جمله در دزفول نوعی چوب محلی به نام «جغ» و در ایرانشهر «چوب کهور» که در زمره ی درختان بومی منطقه است، مورد استفاده ی خراطان قرار می گیرد. افزون بر چوب، دیگر مواد اولیه ی مصرفی خراطی را سریشم، لاک، الکل، کیلر و لاک سلولزی تشکیل می دهد. ابزار کار خراطان شامل دستگاه خراطی- سنتی یا برقی- سوهان، چاقو، تیشه، مته ی دستی، چکش، گیره، انواع مغار دسته بلند، انبردست، ارّه و... است.

تاریخچه خراطی

زمانی که انسان به استفاده از ابزار روی آورد از آن برای کار روی چوب نیز استفاده کرد چون چوب نسبت به سنگ لطیف تر و قابلیت بیشتری برای تبدیل شدن داشت ولی استفاده از ابزار پیشرفته ای مانند ماشین تراش کاری به حدود ۱۳۰۰ سال پیش از میلاد برمیگردد. در آن هنگام در مصر دستگاه های تراشی ساختند که به کمک دو نفر کار می کرد؛ یعنی یک نفر چوب را می چرخانید و نفر بعد با ابزار تیز خود به چوب شکل می داد. رومی ها آنرا گسترش دادند بتدریج حالتی مکانیکی به آن دادند.

در قرون وسطی یک پدال به این ماشین اضافه شد تا کار دستی آن کم شود و خراط آزادی عمل بیشتری داشته باشد. امروزه دستگاه های خراطی به یک دینام مجهز هستند تا کار چرخش، کاملاً الکترونیکی انجام شود و خراط با در دست گرفتن ابزار مناسب به چوب، فرم دلخواه را می دهد. 

هنر خراطی از تراش و شکل بخشیدن به چوب در اثر حرکت دورانی دستگاه خراطی حاصل می‌شود

آثار تولیدی از خراطی

قندان، کاسه، وردنه، گوشت کوب انواع ظروف و تندیس ها از جمله مهمترین آثار تولیدی از جنس چوب است که اغلب به وسیله صنعتگران شهرستان رشت تولید و طرفداران بیساری دارد. صنعت دستی خراطی اگر چه در فهرست میراث معنوی ملی کشور به ثبت رسیده است ولی کالاهای مشابه چینی بازار این دست ساخته هنرمندانه محلی را تهدید میکند.

قسمت های مختلف دستگاه خراطی

قسمت های گوناگون دستگاه خراطی شامل بدنه دستگاه خراطی، فک ثابت دستگاه خراطی، فک متحرک دستگاه خراطی، تکیه گاه مغار دستگاه خراطی است.

مراحل تولید خراطی

برای ساخت فرآورده های چوبی خراطی، مراحل گوناگون و متعددی طی می شود که به ترتیب عبارتند از:

۱ – انتخاب نوع چوب در رابطه با نوع محصول تولیدی.

۲ – برش چوب توسط اره نواری و رنده به اندازه مورد نیاز شیئی كه ساخت آن مورد نظر است.

۳ – بستن چوب بریده شده به دستگاه خراطی و گرد كردن آن و یا اصطلاحاً به صورت نیمه كاره درآوردن آن.

۴ – در این مرحله اگر تولید كالایی توخالی مورد نظر باشد، كار نیمه كاره را توسط سه نظام به دستگاه خراطی بسته و داخل آن را خالی می كنند.

۵ – مرحله آخر تكمیل كار نیمه كاره و پرداخت قسمت خارجی آن توسط سمباده میباشد و پس از آن محصول را با استفاده از سیلر، كیلر، نیم پلی استر، پلی استر، لاك الكل و ... پوشش داده و به بازار عرضه می كنند.

خراطی ساختن اشیا از چوب است که سابقه‌ای بسیار طولانی دارد

ماشین خراطی چوب

برای تراشیدن سطوح قوس دار داخلی و خارجی قطعات چوب که سطح تراش آن را بتوان با ابزارهای دستی مثل رنده یا انواع مغارها با دست یا توسط ماشین رنده، اره و فرز و... متناسب با قوس مورد نظر طبق نقشه کار ایجاد نمود، از ماشین خراطی استفاده می شود ماشین خراطی ساده یا ماشین تراش چوب را می توان رابطی بین ابزارهای دستی و ابزار های ماشینی دانست چون در آن مهارت استاد یا تکنسین با ابزار دستی توأم با حرکت مکانیکی ماشینی شده است.

در نخستین ماشین خراطی از دو درخت مجاور هم استفاده می شد که در فاصله بین این دو و بین دو مرغک چوب قرار می گرفت و از طنابی برا ی چرخش آن استفاده می شد که در حین گردش به کمک فشار، سطح قطعه چوب را شکل می دادند. ماشین های خراطی از آن زمان تاکنون تغییرات وسیعی یافته و امروزه به صورت انواع ماشین های ساده و اتوماتیک حتی با برنامه ریزی های کامپیوتری ساخته شده که در کارهای تکی سازی و سری سازی از آن ها استفاده می کنند.

در برخی از ماشین ها امروزه برای بالا بردن سرعت پیشبرد کار، حتی در خلاف جهت حرکت قطعه کار، مغارهای خراطی را حرکت دادند. عملیات اصلی ماشین خراطی چوب عبارت است از چرخش قطعه کار که بین مرغک دوار به مرغک ثابت بسته شده و یا گردش قطعه کار صفحه ای روی دیسک کله ای ماشین (سه نظام مخصوص) بسته شده است. ماشین خراطی دارای انواع گوناگونی به شرح زیر است:

۱- ماشین خراطی با ابزار های بار دهنده دستی:

دستگاه خراطی ساده نیز دارای دو نوع ایستاده و رومیزی است. دستگاه خراطی رومیزی نسبت به نوع ایستاده آن دارای حجم کم تر، قدرت پایین تر و وزن کم تر است و برای خراطی نمودن قطعات کوچک از آن استفاده می شود. این دستگاه به علت بدنه ضعیف نسبت به نوع ایستاده، برای انجام کارهای بزرگ محدودیت دارد.

۲- ماشین خراطی کپی تراش:

دستگاه خراطی کپی تراش دارای چند دهانه است و در یک زمان مشخص، یک یا چند قطعه را با توجه به کلیشه ای که روی آن قرار داده شده هم زمان خراطی می کند. کلیشه ها دارای فرم های مختلفی هستند و فرم خراطی قطعات از روی آنها کپی می شود.  

۳- ماشین خراطی CNC:

دستگاه خراطی CNC نیز دارای چند دهانه است و یک یا چند قطعه بطور هم زمان در این دستگاه خراطی می شود. در دستگاه خراطی cnc طرح دلخواه توسط نرم افزار طراحی شده و وارد سیستم دستگاه می شود و عمل خراطی نسبت به طرح انجام می شود. در دستگاه خراطی cnc علاوه بر کار خراطی، قابلیت انجام منبت روی سطح قطعات چوبی نیز وجود دارد و این کار با دقت بالا و با کیفیت مطلوب انجام می شود.

در خراطی چوب از چوب‌های مختلفی استفاده می شود

اهمیت کنترل سرعت چرخش دستگاه خراطی

هنرمند خراط کار با توجه به نوع پروژه در حال ساخت، جنس چوب، میزان رطوبت آن، وزن چوب و نوع پرداختی که قصد انجام آنرا دارد نیاز به کنترل میزان چرخش قطعه کار خواهد داشت. در خیلی از قطعات خراطی به علت وزنشان امکان شروع کار به عنوان مثال با ۵۰۰ دور نیست و نیاز به دورهای پایین تر مثلاً در ۲۰۰ یا ۳۰۰ دور است. در این جاست که اهمیت کنترل سرعت نمایان می شود.

نکات ایمنی مهم کار با دستگاه خراطی

- از پوشیدن لباس کار گشاد پرهیز کرده و موهای خود را حتی الامکان کوتاه کنید و قطعات زینتی دست خود مثل انگشتر و ساعت و …  را باز کرده و از ماسک تنفسی و گوشی حفاظتی و ماسک ایمنی مخصوص خراطی استفاده کنید.

- نکته بسیار مهم این است که حتماً مغار خراطی را با دست خود گرفته و مغار را حتماً روی تکیه گاه قرار داده و حرکت دهید.

- تلاش کنید از ماشین خراطی که مکنده دارد استفاده کنید و توجه کنید قطعات ماشین، محکم در محل خود مستقر باشند و مراقب اچار سه نظام باشید تا که روی آن جا نمانده باشد زیرا در اثر روشن کردن ماشین، پرتاب شده و خطرناک خواهد بود و نکته اصلی که در مغار باید توجه کنید این است که از مغارهای تیز استفاده کنید و دسته چوبی انها بدون ترک و شکستی باشد.

- قبل روشن کردن ماشین قطعه کار باید بین دو مرغک را حرکت دهید تا اطمینان داشته باشید که به تکیه گاه برخورد نمی کند و از استحکام قطعه بین دو مرغک اطمینان حاصل کتید.

- قطعه چوب در حال دوران را با دست لمس نکنید و در آخر خراطی دستگاه را تمیز کرده و بر اساس چک لیست کارگاه دستگاه خراطی را با برنامه سرویس کنید.

در هنر خراطی معمولا اشیاء به صورت متقارن ساخته می‌شوند

گردآوری: بخش فرهنگ و اندیشه سرپوش