به گزارش ایرنا، ایرانیان باستان به گفته مورخان در آغاز سال نو پس از دوازده روز جشن گرفتن و شادی کردن که به یاد دوازده ماه سال است، روز سیزدهم نوروز را به باغ و صحرا می‌رفتند و شادی می کردند و در حقیقت به این ترتیب رسمی بودن دوره نوروز را به پایان می رساندند.
سخن پیرامون جشن 'سیزده بدر'، همانند دیگر جشن های ملی و باستانی ایران، نیاز به پژوهش زیاد و مقدمه چینی طولانی دارد.
آنچه از بررسی متون تاریخی به دست می آید نشان می دهد در فرهنگ ایرانی، هیچ یک از روزهای سال 'نحس' ، 'بدیمن' یا 'شوم' شمرده نشده، بلکه هر یک از روزهای هفته و ماه نام هایی زیبا و در ارتباط با یکی از جلوه های طبیعت یا 'ایزدان' و 'امشاسپندان' داشته و دارند.
بر این اساس روز سیزدهم هر ماه خورشیدی در گاهشمار ایرانی نیز 'تیر روز' نام دارد که از آن ِستاره ی تیشتر، ستاره باران آور است و ایرانیان از روی خجستگی، این روز را برای نخستین جشن تیرگان سال، انتخاب کرده اند.
از سوی دیگر نه تنها در هیچ یک از متون کهن بلکه در گفته های هیچ دانشمند و نویسنده ای، از سیزده بدربه بدی یاد نشده و در بیشتر نوشتارها و کتاب ها، از سیزدهم نوروز با عنوان روزی فرخنده و خجسته یاد کرده اند.
از آنجا که در بررسی قدمت جشن سیزده بدر به منابع مکتوبی می رسیم که مربوط به دوران قاجار است برخی محققان بر این باورند که این جشن بیش از دو قرن قدمت ندارد این در حالی است که بر اساس کتیبه های سومری و بابلی سیزده بدر دارای سابقه ای دست کم چهار هزار ساله است که تنوع شیوه های برگزاری آیین های این روز دیرینگی سیزده بدر را به اثبات می رساند.
گروهی از مورخان پیشینه جشن نوروز را از زمان جمشید می دانند که در آن جمشید، شاه پیشدادی، روز سیزده نوروز را در صحرای سبز و خرم خیمه و خرگاه بر پا می کند و بارعام می دهد و چندین سال متوالی این کار را انجام می دهد که در نتیجه این مراسم در ایران زمین به صورت سنت و آیین درمی آید و ایرانیان از آن پس سیزده بدر را بیرون از خانه در کنار چشمه سارها و دامن طبیعت برگزار می کنند.
سیزدهم فروردین با ' تیشتر روز' با آغاز نیمسال دوم زراعی مقارن است، از این رو مردمان ایران زمین برای نیایش و گرامیداشت تیشتر، ایزد باران آور و نوید بخش سال نیک به کشتزارها و مزارع خود می رفتند و در زمین تازه روییده و سرسبز و آکنده از انبوه گل و گیاهان صحرایی به شادی و ترانه سرایی و پایکوبی می پرداختند و از گردآوری سبزه های صحرایی و پختن آش و خوراکی های ویژه غافل نمی شدند.
بخشی دیگر از آیین های سیزده بدر مانند فال گوش ایستادن ، فال گیری (به ویژه فال کوزه)، گره زدن سبزی و گشودن آن ،بخت گشایی (که درسمرقند و بخارا رایج است)، با تقدیر و سرنوشت در پیوند است. برخی دیگر از آیین ها ریشه در باورها و اعتقادات فرهنگی داشته است، مانند شادی کردن و خندیدن به معنی فروریختن اندیشه های پلید و تیره، روبوسی نماد آشتی، به آب سپردن سبزه سفره ی نوروزی نشانه هدیه دادن به ایزد آب 'آناهیتا' و گره زدن علف برای شاهد قرار دادن مادر طبیعت در پیوند میان زن و مرد، ایجاد مسابقه های اسب دوانی که یادآور کشمکش ایزد باران و دیو خشک سالی است.
در بررسی فلسفه سبزه گره زدن سیزده بدر که از زمان 'کیانیان' فراموش شد و در زمان 'هخامنشیان'دوباره آغاز شد و تا امروز باقی مانده است، به این روایت در کتاب 'سِنی ملوک الارض و الانبیاء' از حمزه اصفهانی می رسیم که : 'مَشیه' و 'مَشیانه' که دختر و پسر دو قلوی کیومرث(نخستین پادشاه و نیز نخستین بشر) بودند، روز سیزدهم فروردین برای نخستین بار در جهان با هم ازدواج کردند. در آن زمان چون عقد و نکاحی شناخته نشده بود آن دو به وسیله ی گره زدن دو شاخه ی 'موُرد'، پایه ی ازدواج خود را بنا نهادند و چون ایرانیان باستان از این راز به خوبی آگاهی داشتند، آن مراسم را به ویژه دختران و پسران دم بخت روز سیزده بدر انجام می دادند، امروزه نیز دختران و پسران برای بستن پیمان زناشویی، نیت می کنند و علف گره می زنند.
متون تاریخی همچنین بازی های گروهی، ترانه ها و رقص های دسته جمعی، گردآوری گیاهان صحرایی، خوراک پزی های عمومی، بادبادک پرانی، سوارکاری، نمایش های شاد، هماوردجویی جوانان، آب پاشی و آب بازی را نیز از دیگر آیین های جشن بدرقه نوروز بر شمرده اند.
اکنون بسیاری از آیین های کهن پاسداشت سیزدهمین روز نوروز منسوخ شده، برخی از آنها تغییر شکل داده و تعداد اندکی نیز به قوت خود باقیست.
نکته مهم در بررسی این آیین ها احترام بسیار بالای ایرانیان به طبیعت و اجزا و عناصر آن در این روز بوده است، موضوعی که شاید در دهه اخیر کمتر به آن توجه می شود و هر ساله شاهد آن هستیم که خسارات زیادی به طبیعت در روز سیزده بدر وارد می شود.
روز طبیعت در آموزه های اسلامی
مبنای سیزده بدر که تفریح در طبیعت و تفرج گاه های بکر است از نظر اسلام مانعی ندارد و به آن توصیه شده است، اگر چه صاحب نظران معتقدند این آیین ریشه شرعی ندارد و حتی برخی آداب آن مانند سبزه گره زدن را در صورتی که موجب آسیب رساندن به طبیعت و صدمه به کشت کشاورزان شود را مستلزم جبران خسارت دانسته اند.
یک کارشناس دینی در این خصوص به ایرنا گفت: ماهیت تفریح و نظاره به طبیعت و فرا گرفتن پیام های پنهان در مواهب خدادادی به خصوص در فصل بهار نکته ای است که در متون اسلامی و روایات بر آن تاکید شده است، همچنانکه خداوند در آیه ۲۰ سوره عنکبوت می فرماید: بگو در زمین سیر کنید و بنگرید خداوند چگونه آفرینش را به وجود آورده است؟
صادق سید زاده افزود: بر اساس روایتی از پیامبر اکرم(ص) عاقل ساعت خود را به چهار بخش تقسیم می کند؛ساعتی برای عبادت خداوند و ساعتی برای محاسبه نفس و ساعتی برای تفکر در مخلوقات خداوند و ساعتی برای تفریح و بهره مندی از حلال های خداوند ، بنابراین در ماهیت تفریح و سیر در طبیعت مشکلی از نظر اسلام وجود ندارد که حضرت علی (ع) به این مضمون در حکمت ۳۹۰ نهج البلاغه اشاره کرده است.
این کارشناس دینی افزود: این سخن از پیامبر اکرم(ص) که فرمود: تفریح داشته باشید همانا من ناراحتم که در دین شما خستگی و بی نشاطی باشد، به اهمیت نشاط روحی و تاثیر طبیعت گردی در ایجاد آن اشاره مستقیم دارد.
سیزده بدر، فرصت نوازش طبیعت
سیزده بدرِ پیشینیان ما، روزی برای ستایش و دعا برای طلب باران فراوان در سال پیش رو و گرامیداشت زیست بوم مقدس آنان بوده است در حالی که امروز در بیشتر جاها به روز ویرانی و تباهی طبیعت تبدیل شده است.
گرچه در سال های اخیر، اقدام های فرهنگی و پویش های اجتماعی توسط نهادها و رسانه ها در کاهش این اقدام نکوهیده موثر بوده اما همچنان شاهد هستیم که در پایان این روز، صحنه های ناراحت کننده ای از آسیب به طبیعت بر جای مانده است.
کارشناس محیط زیست در گفت و گو با ایرنا در این خصوص اظهارداشت: برخی افراد برای برپا کردن آتش شاخه درختان را می شکنند و یا اینکه بوته ها و گون ها را از خاک خارج می کنند که با توجه به بروز پدیده گرد و غبار این کار به هیچ عنوان پسندیده نیست بنابراین بهتر است از وسایلی مانند زغال یا گازهای مسافرتی استفاده کنند.
مائده نارویی افزود: افرادی که اقدام به بستن تاب می کنند، باید توجه کنند آن را بر روی شاخه های درختان جوان نبندند.
به گفته وی استفاده از تفنگ های بادی و ساچمه ای و تبر در طبیعت چنانچه با هدف آزار و اذیت حیوانات و آسیب به درختان باشد امری ناپسند است.
نارویی با بیان اینکه افراد زیادی ماهی های قرمز را در رودخانه ها رها می کنند ، افزود: این ماهی ها غذا و اکسیژن لازم برای ماهی های بومی رودخانه ها را مصرف می کنند و ممکن است همین ماهی قرمز کوچک نسل یک ماهی بومی را با خطر انقراض مواجه کند.
به گفته وی آزاد سازی این ماهی ها در رودخانه های و دریاچه های طبیعی می توانند اکوسیستم آن منطقه را به هم بزنند بنابراین بهتر است در آبهای طبیعی رها نشوند.
این کارشناس محیط زیست به انباشت زباله در این روز اشاره کرد و گفت: چنانچه هر خانواده با خود یک کیسه زباله ببرد و نسبت به جمع آوری زباله های تولیدی خود مسوولیت داشته باشد می توانیم شاهد طبیعت گردی پاک باشیم.
به گفته وی متاسفانه در بسیاری مواقع شاهد هستیم که مردم بدون در نظر گرفتن توان محیط زیستی خواسته یا ناخواسته اقدام به تخریب آن می کنند در حالی که دیگر طبیعت توان خودپالایی و تاب تحمل این فشارها را ندارد.
آیین های نوروز فرصتی برای نشاط افزایی و صدور فرهنگ
یک جامعه شناس در گقت و گو با ایرنا به تاثیر مناسبت هایی چون نوروز را در افزایش انسجام و وحدت ملی اشاره کرد و افزود: بخش عمده‌ای از هویت جمعی ایرانیان در تعلق آنها به میراث سنتی، حافظه جمعی، آداب و رسوم و مناسک جمعی خاص جامعه ایرانی بازمی‌گردد.
ابراهیم حاجیانی افزود: در این میراث های فرهنگی و هویتی ایرانیان مجموعه مراسم مربوط به سال نو، از جمله چهارشنبه سوری، تحویل سال، دید و بازدید که منتهی به سیزده بدر (روز طبیعت) می‌شود جایگاه برجسته‌ای دارد، در واقع مجموعه مراسم سال نو و تحویل آن نقش بارز و برجسته‌ای در هویت ملی و هویت جمعی ایرانیان دارد، به این معنی که بخشی از فرهنگ و هویت ایرانی در دوره معاصر و شرایط کنونی به نوروز مربوط می‌شود.
به گفته وی نوروز را باید در کنار دیگر عناصر و منابع هویت ایرانی مانند زبان و ادبیات فارسی، معماری و موسیقی ایرانی، تشیع، مفاخر و تاریخ و سرنوشت مشترک قرار داد چرا که یکی از مهمترین عوامل پیوند و ارتباط همه ایرانیان در داخل و خارج کشور مراسم نوروز است و جهان در چند دهه گذشته نوروز را به عنوان یک ویژگی حوزه تمدن ایرانی و زبان فارسی می شناسد.
وی افزود: بر این پایه باید گفت نوروز یک عامل بازشناسی و بازنمایی تمدن ایرانی به خصوص در دوره معاصر محسوب می شود.
حاجیانی ادامه داد: جشن ها دارای کارکردهای عمیق و جدی اجتماعی هستند و یک کارکرد اصلی آنها ایجاد شور و نشاط جمعی است، مردم نیازمند فضاها و فرصت هایی هستند که به صورت جمعی و گروهی و حتی در سطح ملی و در فضای عمومی شادی و خوشحالی خود را به نمایش گذارند که در واقع کارکرد اصلی چهارشنبه سوری و سیزده بدر هم همین نکته است.
به گفته وی برای اثربخشی بیشتر این میراث فرهنگی باید نظام تدبیر و نهادهای کنترل اجتماعی، مشتاقانه و باانگیزه و نه از سر رفع تکلیف یا الزام و فشارهای اجتماعی به خوشحالی و شادمانی عمومی توجه و از آن حمایت کنند.
وی بیان کرد: شور و اشتیاق نوروز از مقدمات آن تا سیزده بدر طول می کشد و حدود یکماه مردم را درگیر خود می سازد فرصتی برای احیای عناصر اصیل فرهنگی بومی و ملی می شود و این چیزی است که امروزه و در شرایط فشارهای تحریمی پادزهری علیه اقدامات دشمنان قسم خورده و دوستان غافل است.
مدیرگروه محیط زیست دانشگاه آزاد اسلامی نجف آباد گفت: ایجاد آلودگی در محیط زیست در روز طبیعت متناسب با فرهنگ ایرانی نیست.
فرهام امین شرعی در گفت و گو با ایرنا افزود: ۱۳ فروردین و حضور در طبیعت یکی از فرهنگ های دیرینه ملت ایران برای انس با طبیعت است که در این موضوع بی توجهی به محیط زیست متناسب با فرهنگ غنی ایرانی نخواهد بود و مشکلاتی را برای محیط طبیعی ایجاد می کند.
وی بیان کرد: مردم اگر برای انس با طبیعت و علاقه به محیط زیست به دامان فضاهای سرسبز طبیعی می آیند نکوهیده است که با ریختن زباله در این محیط آلودگی ایجاد کنند.
استاد دانشگاه رشته محیط زیست با انتقاد از رهاسازی سبزی در محیط طبیعی و مسیر رودها، تصریح کرد: رهاسازی سبزه های سفره هفت سین در مسیر رودخانه ها باعث گرفتگی معابر آب و در شرایط فعلی بروز سیلاب می شود که باید از انجام چنین اقدامی جلوگیری شود.
وی با اشاره به مشکلاتی که رهاسازی زباله در محیط زیست ایجاد می کند، یادآورشد: زمان طولانی تجزیه زباله ها در محیط زیست از طرفی چالش ساز است و تخریب چهره محیط زیست از سوی دیگر نیز مورد توجه است که باید به این مسائل توجه کرد.
وی با بیان اینکه حفظ طبیعت پارک های محلی نیز مورد توجه و حائز اهمیت است، یادآورشد: جلوگیری از نصب چادر در چمن زارها و استفاده از آتش در محیط پارک ها به حفظ طبیعت کمک می کند.
امین شرعی سازمان های مردم نهاد را به انجام فعالیت های فرهنگ سازی در حوزه پیشگیری از آلودگی محیط زیست توصیه کرد و گفت: این تشکل های مردم فعالیت های فرهنگی و اجتماعی در راستای ارتقای دانش عمومی برای حفظ محیط زیست انجام دهند.
وی ادامه داد: این نهادهای مردمی برای روز ۱۳ فروردین برنامه ریزی جهت اجرای برنامه های فرهنگی برای تمرکز مردم در طبیعت و جلوگیری از پراکندگی جمعیت و همچنین ارتقای دانش عمومی نسبت به طبیعت انجام دهند و رویدادهای فرهنگی را رقم بزنند.
وی اجرای طرح هایی مثل همیاران پلیس برای حفاظت از محیط زیست را در فرهنگ سازی مهم اعلام کرد و یادآورشد' برای این کار فعالیت های فرهنگی انجام شود و با آموزش کودکان و هم افزایی بین آن ها راهبری خانواده ها در کاهش مشکلات برای محیط زیست را انجام دهند.
- 17
- 5
