«تاریخ» در انتظار مرمت اضطراری

محمدحسن طالبیان، معاون میراث فرهنگی کل کشور به «شهروند» می‌گوید در این مدت بارش های مدام و سیلاب قدرتمند، به آثار تاریخی و فرهنگی بسیاری خسارت زده است؛ از سازه های آبی غرق شده شوشتر و پایه های فروریخته پل کشکان تا سقف نم داده چهل ستون و دیوارهای فروریخته خانه های تاریخی.

بسیاری از آثار تاریخی و فرهنگی کشور آسیب دیده و ویران شده اند و وسعت آسیب و ویرانی هنوز معلوم نیست. مدیران میراثی از آن وقت که  بارش ها در شهرها و روستاهای مختلف شدت گرفت، به حال آماده باش درآمده اند و همه منتظرند سیلاب بلا بخشکد. معاون میراث فرهنگی کل کشور هم منتظر است سیل فروکش کند تا کار نجات تاریخ آغاز شود.  

آقای طالبیان ما دو‌سال پیش زلزله ٧,٣ ریشتری کرمانشاه را از سرگذراندیم که فقط در این استان به ٥ اثر خسارت زد و میزان کلی خسارت به میراث فرهنگی یک‌میلیارد تومان تخمین زده شد. کرمانشاه که هنوز بازسازی نشده و به روزهای پیش از زلزله‌اش برنگشته، در این سیل هم درامان نبود. آیا بعد از این سیل به آثار تاریخی تخریب‌شده رسیدگی شد؟ با توجه به حادثه‌خیزی سرزمین ما، میراث فرهنگی چقدر برای بحران آماده است و به‌طورکلی در زمان بحران چه واکنشی دارد؟

پس از زمین‌لرزه کرمانشاه و مشخص‌شدن میزان آسیب، مرمت‌های اضطراری آثاری که مربوط به سازمان میراث فرهنگی بوده، انجام شده است و همان زمان هم گفته شده بود، این آثار قابل مرمتند و برای برخی سازه‌ها و آثار هم کار مطالعاتی همچنان درحال انجام است اما درباره آسیب‌های سیل اخیر به آثار تاریخی این استان هنوز گزارشی نداده‌اند. از آغاز جریان سیلاب مدیران میراث فرهنگی و مدیران پایگاه‌های ملی و جهانی به حالت آماده‌باش درآمدند تا تمامی آثار تاریخی و فرهنگی را که در جریان سیل بوده‌اند، پایش کنند و برای کاهش آسیب برنامه بریزند. از طرف دیگر، آن‌چه در زمان بحران برای میراث فرهنگی انجام می‌گیرد، بسیج امکانات برای نجات آثار تاریخی است. هر بار پس از حادثه بلافاصله میزان خسارت برآورد می‌شود، اطلاعات تعدادی از آثار آسیب‌دیده به ستاد بحران اعلام می‌شود و بعد از بررسی‌های نهایی، برنامه‌های اجرایی برای مرمت اضطراری انجام می‌گیرد تا در نهایت، مرمت‌های کلی آغاز شود.  

  میزان خسارتی که سیل ٩٨ به میراث فرهنگی زده، برآورد شده؟

در چند روز گذشته گزارش‌هایی از میزان خسارت از چند استان اعلام شده و به ‌زودی با تکمیل اطلاعات این آمار به ستاد بحران استان‌ها اعلام خواهد شد. برآوردهای کلی درحال انجام است و به محض آرام‌شدن وضعیت، درطول چند روز آینده مرمت‌های اضطراری آغاز می‌شود.

  بیشترین آسیب مربوط به کدام نقاط است؟

به‌طورکلی میراث فرهنگی کشور ما در مواجهه با سیل از دو جهت آسیب دیده است؛ یا به دلیل قدرت سیلاب یا به علت شدت بارندگی. علاوه بر این، آسیب‌ها در بناهایی که از پیش فرسوده بودند، بیشتر است و به‌طور مثال باعث می‌شود سقف بعضی بناها بریزد. در بیشتر مناطق سیل‌زده، هر کجا در بستر رودخانه پل‌ها و آثاری وابسته به بستر رودخانه وجود داشته، آسیب دیده است. به‌طور مثال در لرستان، از بقایای پل تاریخی مانند کشکان که تنها پایه‌های آن باقی مانده بود، یکی از پایه‌ها کج شده و یکی از آنها که مربوط به دوره قاجار است، در سیل از بین رفته.

در این استان پل آفرینه همچنان در محاصره سیلاب است یا این‌که در همدان پل لاغه آسیب دیده و خسارتش را تا ٧٠‌میلیون تومان برآورد کرده‌اند. از طرف دیگر، در نقاطی که بارندگی‌های شدید رخ داده، آثاری آسیب دیده‌اند. مثل قلعه فلک‌الافلاک که خاکریز شیبدار پشت آن فرو ریخته و لازم است هرچه سریع‌تر تثبیت شود تا مبادا به برج آسیبی برسد. هرجا بارش شدت داشته، بناهای مسکونی شهرها آسیب دیده‌اند؛ مثل بروجرد، شوشتر و دزفول. قلعه‌های تاریخی چهارمحال‌وبختیاری هم تحت فشار سیلاب و بارندگی آسیب جدی دیده. همچنین در قم هم خانه‌های «رهبری و ملاصدرا » چنان آسیب دیده‌اند که برای کاهش آسیب به مردم، به ناچار خانه‌های مسکونی اطرافش را تخلیه کردند. در هرصورت تمام خساراتی که اتفاق افتاده، برای یکایک بناها و محوطه‌های تاریخی نیازمند رسیدگی فوری است.

 اولین منطقه‌ای که سیل اتفاق افتاد، گلستان بود، آثار تاریخی آن‌جا چقدر خسارت دیده؟

یکی از آثار مهمی که آسیب دید، دیوار گرگان بود. بر اثر سیل گلستان، بخشی از این دیوار تاریخی که در بستر رودخانه قرار داشت و کاوش شده بود، تخریب شده است. رطوبت بالارونده در برج گنبد قابوس هم در جریان سیل بیشتر شد و پایش آن درحال انجام است. آق‌قلا که هنوز هم گرفتار سیلاب است، پل تاریخی‌اش آسیب جدی دیده و باید منتظر فروکش آب بود.

 روزهای ابتدایی بارندگی‌ها، بهانه سوءاستفاده هم شد. مثلا در استان مرکزی، چهار روز بعد از تخریب خانه تاریخی حاجی باشی، خانه انصاری را تخریب کردند که البته درنهایت هم توضیح داده شد که این خانه تاریخی نبوده. به این موارد کی قرار است رسیدگی شود؟

در هفته گذشته مدیر میراث فرهنگی این استان گزارشی درباره این موضوع داده و اوایل هفته قرار است هیأتی برای بررسی این رخدادها به اراک فرستاده شود.

 با وجود تخریب‌هایی که در بسیاری از نقاط اتفاق افتاده، جالب است که هربار بعد از بارندگی‌های سیل‌آسا صحبت شگفتی سازه‌هایی مثل تخت جمشید به میان می‌آید که کنترل اتفاقی طبیعی همچون سیل در آن پیش‌بینی شده است.

بله، کاری که در این سال‌ها انجام شد، لایروبی این کانال‌هاست که ١٥٠٠‌سال پیش در دوره هخامنشیان ایجاد شده است. از اوایل دهه٨٠ تا ‌سال ٩٣، ١٥٠٠متر از این کانال‌ها لایروبی و کاوش شدند و همین کانال‌ها کمک کردند که سیلاب تخت جمشید تخلیه شود. با وجود این امکانات خطری این مجموعه را تهدید نکرد اما ترک‌خوردگی‌های آرامگاه‌های نقش رستم متاسفانه بیشتر شد که باید هرچه سریع‌تر به آن رسیدگی کرد.

 سازه‌های آبی شوشتر در چه وضعیتی‌اند؟ آخرین خبرها درباره این مجموعه جهانی و باقی بناهای شوشتر نگران‌کننده بود.

با توجه به این‌که سازه‌های آبی شوشتر پیش از این در بخشی از حفره‌ها و دالان‌ها دچار رانش شده بود، میزان آسیبی که سیلاب به آن وارد کرده، نیازمند بررسی و پایش دقیق است. بند میزان زیر آب رفته و بعضی از کانال‌ها مثل تونل بُلیتی به دلیل شدت جریان آب، دچار فرسایش شده و در بعضی نقاط هم تخریب شده است. نگران سازه‌های جهانی شوشتر هستیم و منتظریم سیلاب فروکش کند.

میراث تاریخی لرستان در بحران

پل‌های کشکان، افرینه، کلهر، پلدختر و نیز پل تاریخی گَپ در سیل لرستان آسیب جدی دیده‌اند، ‏اما جز اینها آثار دیگری هم تخریب شده و در خطرند. سیل سرکش که تا امروز جان ١٤ نفر را ‏در لرستان گرفته و مردم این نقطه از کشور را آواره کرده و خانه‌هایشان را از بین برده، با تاریخ ‏لرستان چنان کرده که برآوردهای اولیه خسارت آن ٥٠‌میلیارد تومان تخمین زده شده است. این طور ‏که امین قاسمی، مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری لرستان گفته، یکی از ‏مهمترین آسیب‌ها رانش تپه قلعه فلک الافلاک است:  «بخشی از ضلع غربی تپه‌ای که قلعه بر روی آن ‏بنا شده، بر اثر بارش‌ها تخریب شد.» به گفته او کارشناسان میراث فرهنگی اقدامات لازم را برای ‏جلوگیری از رانش بیشتر انجام داده‌اند. ‏

٤‌میلیارد خسارت به تاریخ استان مرکزی

سیل و بارندگی‌های سنگین تاکنون به ٩ اثر تاریخی مهم استان مرکزی خسارت زده است. آخرین اظهارات علیرضا ایزدی، مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری این استان نشان می‌دهد که بارش‌های شدید نوروز ٤٠‌میلیارد ریال به بناهای تاریخی این استان آسیب زده و همه آنها نیازمند بازسازی فوری برای بی‌خطرسازی هستند. در روزهای نخست بارندگی‌ها خبر آمد که خانه قدیمی «حاج‌باشی» اراک، بازمانده از پهلوی اول، زیر سنگینی برف تخریب شده. این همان خانه‌ای است که ‌سال پیش ورثه، بخشی از ایوان آن را تخریب کرده‌اند. ایزدی به ایرنا گفته با این‌که با بارش‌ها ٢٠‌درصد از بخش‌های دیوار شمال‌شرقی این خانه فروریخته، اما میراث فرهنگی نگذاشته کل بنا ویران شود. کار آواربرداری و ایمن‌سازی انجام و ضایعات ساختمانی از محل تخلیه شده است. درست چهار روز بعد از تخریب خانه حاجی‌باشی، همزمان با موج نخست بارندگی‌ها، خانه انصاری که همدوره این بناست هم به بهانه سیلاب ویران شد. در اراک شماری از منازل و ابنیه تاریخی شهر نراق هم آسیب دیده‌اند و باران باعث شده بخش‌هایی از منزل تاریخی امیرکبیر در روستای هزاوه هم آسیب ببیند.

سیل ویرانگر، بلای جان همدان تاریخی

استان همدان یکی از استان‌هایی بود که از سیل ویرانگر نوروز ٩٨ در امان نماند و چندین اثر و سازه تاریخی‌اش آسیب دید. پل تاریخی لاغه معروف به پل زرامین نهاوند یکی از این بناهای تاریخی آسیب‌دیده است که بر اساس برآورد اولیه سازمان میراث فرهنگی، حدود ۵۰ تا ۷۰ میلیون تومان بودجه برای ترمیم نیاز دارد. پل آجری زرامین معروف به پل لاغه در ۵ کیلومتری غرب شهرستان نهاوند و در کنار روستای زرامین بر روی یکی از شعبات رودخانه گاماسیاب احداث شده است؛ این پل دارای یک دهانه با قوس جناغی از بناهای دوره قاجار است و با گسترده‌کردن طول گذر پل تبدیل به پل جاده‌ای شده‌ است. این اثر در تاریخ ۲۵ اسفند ۱۳۸۰ با شماره ثبت ۵۰۳۶ به‌ عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده ‌است. نام اصلی این پل  ظفر السلطان است و مسیر اصلی تردد غیر خودرویی به گیان و روستاهای اطراف بوده و به همین علت این مسیر به گیان راه معروف شده است. غیر از این پل، در شهر نهاوند حمام حاج آقا تراب هم یکی دیگر از بناهای تاریخی است که در سیل نوروز امسال آسیب دید؛ به گفته معاون مرمت میراث فرهنگی همدان، برآورد خسارت واردشده در نهاوند حدود ۳۰۰ میلیون تومان است.

آن‌طور که اداره میراث فرهنگی همدان گزارش داده، چند اثر تاریخی دیگر هم در شهرهای مختلف همدان در سیل آسیب دیده‌اند؛ مثلا در شهر فامنین، مسجد بازران روستای بازران که یکی از مساجد خشتی است و در فهرست آثار ملی هم ثبت شده، دچار آسیب و یکی از چشمه طاق‌های آن بر اثر بارش باران تخریب شده است و نیاز به مرمت فوری دارد؛ گفته می‌شود برآورد خسارت واردشده در شهرستان فامنین ۸۰ میلیون تومان است. از طرف دیگر در تویسرکان هم منزل اقتداری و پل فرسفج بر اثر سیلاب‌ها و بارش‌ها آسیب دیده‌اند. به گفته معاون مرمت میراث فرهنگی همدان، این دو بنای تاریخی هم که هر دو در فهرست آثار ملی قرار دارند، متحمل ۴۰۰ میلیون تومان خسارت شده‌اند و باید با اختصاص این اعتبار این دو بنا به صورت اساسی مرمت شود.

یخچال تاریخی میرفتاح در ملایر یکی دیگر از آثاری بود که در نوروز امسال به دلیل شدت بارندگی‌ها فرو ریخت. یخچال میرفتاح از آثار دوره قاجاریه در شهر ملایر است که توسط شخصی به نام میرفتاح ساخته شده است. این بنا به شکل گنبد بوده و از آجر ساخته شده است و در مسیر بلوار ملایر به بروجرد قرار دارد. ارتفاع این بنا از کف تا گنبد ۱۲ متر و از سطح تا منبع ذخیره یخ ۴ متر است. این یخچال دو ورودی دارد؛ یکی به شکل دهلیز بوده که مخصوص ریزش و تخلیه یخ و دیگری که محل رفت‌وآمد بوده‌ است با پلکانی به قسمت انتهایی یخدان و محل برداشت یخ منتهی می‌شود.