بازرگان چگونه نخست‌وزیر شد؟

مهدی بازرگان به مدت ۹ ماه (۲۷۵ روز) از ۱۶ بهمن ۵۷ تا آبان ۵۸ سمت نخست‌وزیری دولت موقت را بر عهده داشت تا اینکه پس از اشغال سفارت آمریکا در ۱۳ آبان ۱۳۵۸ هیات دولت به ریاست مهندس بازرگان تشکیل جلسه داد و برای بار سوم استعفا داد؛ استعفایی که بسیاری آن را نارضایتی دولت موقت از اشغال سفارت آمریکا می‌دانستند اما خود بازرگان در کتاب «انقلاب ایران در دو حرکت» گفته که استعفایش به دلیل حمله به سفارت نبوده و سه ماه قبل از استعفای نهایی، سران کشور از این تصمیم آگاه بوده‌اند. اما وزرای کابینه بازرگان چه کسانی بودند؟

۱. وزارت آموزش و پرورش:

غلامحسین شکوهی متولد ۱۳۰۵ در دولت موقت به‌عنوان اولین وزیر آموزش و پرورش بعد از انقلاب منصوب شد. او در سال ۱۳۷۲ به علت ناراحتی ریوی و آلودگی هوای تهران، به زادگاه خویش بازگشت و با درجه استادی در دانشگاه بیرجند به فعالیت آموزشی و پژوهشی خویش ادامه داد. پس از ۵۷ سال تدریس، در سال ۱۳۷۹با رتبه ۲۶استادی بازنشسته شد ولی تدریس را رها نکرد و در دانشگاه‌های دانشگاه بیرجند و تربیت مدرس تهران به تدریس ادامه داد. با این حال در سال ۱۳۸۰ پس از فوت همسر، دچار افسردگی شدید شد و دست از تدریس و فعالیت‌های پژوهشی کشید. صداوسیمای جمهوری اسلامی در سال ۱۳۸۵ از وی به‌عنوان چهره ماندگار رشته تعلیم و تربیت تقدیر به‌عمل آورد و در سال ۱۳۸۶ از مقام علمی وی در دانشگاه بیرجند، تجلیل شد.

۲. وزارت پست، تلگراف و تلفن:

محمدحسین اسلامی، متولد ۱۳۱۲ وزیر پست، تلگراف و تلفن در دولت موقت مهدی بازرگان بود. او علاوه بر تحصیل در دانشکده‌های مخابرات و پلی‌تکنیک، تالیفات و مقالاتی نیز در زمینه مسائل فنی و مخابراتی دارد.

۳. وزارت دارایی:

دولت موقت سکان وزارت اقتصاد را به یک چهره سرشناس جبهه ملی سپرد. علی اردلان، متولد ۱۲۹۳، پس از انقلاب اسلامی در کابینه بازرگان به وزارت دارایی رسید. او دانش‌آموخته حقوق و یک فعال سیاسی با سابقه روزنامه‌نگاری و روزنامه‌داری بود. در آن زمان وزیر دارایی طبق سنت پیش از انقلاب به‌عنوان نماینده ایران در اوپک منصوب می‌شد. اسفند ۱۳۵۷ مهندس بازرگان طی حکمی به اردلان ماموریت داد به نمایندگی از دولت ایران در جلسات کنفرانس وزیران سازمان کشورهای صادرکننده نفت(اوپک) شرکت کند. در دوران وزارت علی اردلان، شورای انقلاب واگذاری اموال ۵۲ سرمایه‌دار و ملی شدن بانک‌ها را مصوب کرد. او که در سال‌های آخر عمرش فعالیت‌های حزبی خود را ادامه می‌داد ۲۱ بهمن ماه ۱۳۷۸ درگذشت. مدتی بعد از اردلان هم بنی‌صدر عهده‌دار وزارت دارایی در دولت موقت شد.

۴. وزارت امور خارجه:

کریم سنجابی متولد ۱۲۸۳ اولین وزیر امورخارجه جمهوری اسلامی ایران بود. سنجابی پس از انقلاب به مدت ۵۵ روز وزیر امور خارجه مهندس مهدی بازرگان در دولت موقت بود اما به دلیل مشکلات فراوان استعفا داد. او در تیرماه ۱۳۷۴ در ۹۰ سالگی در خانه خود در شهر کاربُندِل در جنوب ایالت الینوی آمریکا درگذشت و همان جا به خاک سپرده شد. ابراهیم یزدی متولد ۱۳۱۰ نیز پس از استعفای دکتر کریم سنجابی از پست وزارت امورخارجه به‌عنوان وزیرخارجه دولت انتخاب ‌شد. او از ۴ اردیبهشت ۱۳۵۸ تا ۱۴ آبان ۵۸ وزیر خارجه کابینه بازرگان بود.

۵. وزارت بازرگانی:

رضا صدر در کابینه بازرگان وزیر بازرگانی بود و در کابینه شورای انقلاب به سرپرستی بنی‌صدر هم به‌عنوان وزیر بازرگانی انتخاب شد.

۶. وزارت بهداری:

کاظم سامی متولد ۱۳۱۴ اولین وزیر بهداری جمهوری اسلامی بود. او پنج ماه پس از انقلاب طرح «طب ملی» را اعلام کرد که به موجب آن هزینه دکتر، دارو و درمان همه ایرانیان از سوی دولت تامین و تاسیس بیمارستان غیردولتی غیرقانونی می‌شد. او قبل از استعفای دولت موقت در ۱۴ آبان ۱۳۵۸ چندین‌بار استعفای خود را به‌خاطر نارسایی‌ها و کمبودها تقدیم بازرگان کرد اما نهایتا چند روز زودتر از ۱۴ آبان استعفا داد و مورد پذیرش دولت بازرگان قرار گرفت.

سامی به‌عنوان نماینده مردم تهران وارد دوره اول مجلس شورای اسلامی شد و پس از اتمام دوره مجلس اول تا آخر عمر هیچ مسوولیت سیاسی نداشت. سامی آذر ماه ۱۳۶۷ در مطب خود بهقتل رسید. محمود جلیلیان متولد ۱۳۱۶ در کرمانشاه که گفته شد کارمند سازمان هلال‌احمر بوده و هنگام تصدی دکتر سامی در آن سازمان با وی درگیری داشت، قاتل دکتر کاظم سامی بود. علی‌اکبر محتشمی، وزیر کشور وقت جمهوری اسلامی سه هفته پس از قتل کاظم سامی اعلام کرد محمود جلیلیان قاتل وی در حمامی در اهواز خودکشی کرده ‌است.

۷. وزارت ارشاد:

ناصر میناچی متولد ۱۳۱۰ پس از پیروزی انقلاب اسلامی و تشکیل دولت موقت، در کابینه بازرگان سمت «وزارت تبلیغات و جهانگردی» را عهده‌دار بود که به‌خاطر تعلق خاطرش به نام حسینیه ارشاد، نام این وزارتخانه را به وزارت «ارشاد ملی» تغییر داد. او در شورای انقلاب هم وزیر ارشاد بود.

۸. وزارت کشاورزی:

علی‌محمد ایزدی متولد ۱۳۰۶ وزیر کشاورزی کابینه مهندس بازرگان بود. بعد از پیروزی انقلاب، یدالله سحابی تلفنی به او که ساکن آمریکا بود اطلاع داد که برای تصدی وزارت کشاورزی کابینه مهندس بازرگان انتخاب شده ‌است. ایزدی در اسفند ماه وارد ایران شد و در تمام مدت حکومت کابینه موقت با مهندس بازرگان همکاری کرد. او در سال ۱۳۵۸ در انتخابات دوره اول مجلس شورای اسلامی از شیراز شرکت کرد اما روزی که برای یکی از سخنرانی‌های انتخاباتی به مسجد سپهسالار شیراز می‌رفت، مورد حمله عده‌ای ناشناس قرار گرفت. غروب همان روز هم ستاد انتخاباتی‌اش غارت و در و پنجره‌ها شکسته و اثاثیه به آتش کشیده شد.

۹. وزارت دادگستری:

اسدالله مبشری متولد ۱۲۸۸ پس از انقلاب در دولت موقت مهندس بازرگان به سمت نخستین وزیر دادگستری پس از انقلاب رسید. او پس از چند ماه استعفا کرده و تنها به فعالیت‌های فرهنگی پرداخت. احمد صدر حاج‌سیدجوادی از تاریخ تیر ماه ۱۳۵۸ نیز با استعفای اسدالله مبشری به وزارت دادگستری منصوب شد که تا آخر ماموریت دولت موقت ادامه داشت.

۱۰. وزارت راه و ترابری:

مهندس محمدیوسف طاهری‌قزوینی متولد ۱۳۰۶ وزیر راه و ترابری در دولت موقت مهدی بازرگان بود. او که فارغ‌التحصیل دانشکده فنی دانشگاه تهران بود اواخر سال ۶۰ به تقاضای خود از وزارت راه بازنشسته شد.

۱۱. وزارت صنایع:

محمود احمدزاده‌هروی وزیر صنایع در دولت موقت مهدی بازرگان و در شورای انقلاب هم عهده‌دار وزارت صنایع بود. احمدزاده که در سال‌های ۱۳۵۹ تا ۱۳۶۰ نیز به‌عنوان وزیر مشاور و سرپرست شرکت ملی فولاد ایران مشغول به‌کار بود، طی دهه ۶۰ به‌عنوان سفیر جمهوری اسلامی در یوگسلاوی، مشاور وزیر معادن و فلزات و رئیس سازمان زمین شناسی کشور مشغول به خدمت بود.

وی علاوه بر فعالیت در خارج از دانشگاه، در سال‌های ۱۳۴۱ تا ۱۳۴۹ به‌عنوان دستیار گروه مهندسی معدن دانشکده فنی و از سال ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۵ به‌عنوان استادیار دانشکده و از سال ۱۳۵۵ تا ۱۳۶۰ نیز به‌عنوان دانشیار گروه مهندسی معدن فعالیت کرد. او طی دهه‌های ۵۰ و ۶۰ نیز به‌عنوان مدیر گروه آموزشی مهندسی معدن دانشکده و عضو هیات علمی گروه مهندسی معدن مشغول به فعالیت بود. سال ۹۲ در مراسمی تمبر یادبود دکتر محمود احمدزاده هروی اولین وزیر صنایع در جمهوری اسلامی ایران رونمایی شد.

۱۲. وزارت علوم:

علی شریعتمداری متولد ۱۳۰۲ وزیر فرهنگ و آموزش عالی در دولت موقت مهدی بازرگان بود. وی که مدرک کارشناسی فلسفه را از دانشگاه تهران، کارشناسی ارشد را از دانشگاه میشیگان و دکترا را از دانشگاه تنسی دریافت کرده، عضو شورای‌عالی انقلاب فرهنگی است.

۱۳. وزارت کار:

داریوش فروهر متولد ١٣٠٧ در بهمن ۱۳۵۷ در کابینه دولت موقت به ریاست مهدی بازرگان به‌عنوان وزیر کار مشغول به‌کار شد. وی با استعفای دولت موقت از فعالیت‌های اجرایی فاصله گرفت.

۱۴. وزارت کشور:

احمد صدر حاج‌سیدجوادی متولد ۱۲۹۶ در دولت مهدی بازرگان عهده دار وزارت کشور شد. او اواخر سال ۱۳۵۶ و بهار و تابستان ۱۳۵۷ در تهیه پیش‌نویس قانون اساسی شرکت داشت. حاج‌سیدجوادی پس از استعفای دولت موقت در مقدمات تشکیل مجلس شورا دخالت داشت و در نتیجه به نمایندگی مردم قزوین در مجلس اول انتخاب شد.   سیداحمدصدرحاج سیدجوادی بامداد یکشنبه ۱۱ فروردین ۱۳۹۲ در بیمارستان آبان شهر تهران در ۹۶ سالگی درگذشت. هاشم صباغیان متولد ۱۳۱۶ نیز مدتی در دولت بازرگان وزیر کشور شد. او بعد از کابینه بازرگان به دوره اول مجلس شورای اسلامی راه یافت.

۱۵. وزارت مسکن و شهرسازی:

مصطفی کتیرایی وزیر مسکن و شهرسازی در دولت موقت مهدی بازرگان و از اعضای شورای انقلاب بود. او در کابینه شورای انقلاب هم مسوولیت وزارت مسکن را برعهده داشت.

۱۶. وزارت نفت:

علی‌اکبر معین‌فر متولد ۱۳۰۷ نخستین وزیر نفت پس از انقلاب سال ۱۳۵۷ در ایران است. پس از استعفای دولت بازرگان در ۱۴ آبان ۵۸، دولت شورای انقلاب آغاز به‌کار کرد. بدنه اصلی این دولت، همان وزرای دولت بازرگان بود و تنها چند وزیر تغییر کرد. معین فر همچنان در این دوران وزیر نفت بود. معین‌فر در انتخابات دوره اول مجلس شورای اسلامی شرکت کرد و موفق به ورود به مجلس در دور اول شد.

۱۷. وزارت نیرو:

عباس تاج وزیر نیرو در دولت موقت مهدی بازرگان بود. او یکی از باسابقه‌ترین مدیران نیرویی کشور محسوب می‌شود که مدتی بر مسند مدیریت وزارت نیرو تکیه زد. وی به مدت کمتر از یک‌سال این مسوولیت را برعهده گرفت اما در آن زمان مسائل حاشیه‌ای اجازه تحول در وزارت نیرو را نداد و مدیریت وی با نتیجه محسوسی به پایان نرسید.

۱۸. وزارت دفاع:

احمد مدنی متولد مرداد ۱۳۰۸ پس از پیروزی انقلاب اسلامی فرمانده نیروی دریایی و اولین وزیر دفاع جمهوری اسلامی ایران در دولت مهدی بازرگان شد. وی پس از پیروزی انقلاب در کابینه مهندس بازرگان به سمت وزیر دفاع و فرماندهی نیروی دریایی انتخاب شد، اما پس از حدود دو ماه از وزارت دفاع کناره گرفت. پس از آن بنا به خواست مهندس بازرگان، وی مدتی عهده‌دار استانداری خوزستان شد. تیمسار سرتیپ محمدتقی ریاحی متولد سال ۱۲۸۹ در فروردین ۱۳۵۸ و همزمان با رفراندم جمهوری اسلامی در دولت موقت انقلاب به نخست‌وزیری مهندس مهدی بازرگان، به‌عنوان دومین وزیر دفاع ملی جمهوری اسلامی ایران منصوب شد، اما سرانجام و پس از ۶ ماه از این منصب استعفا داد و به فرانسه مهاجرت کرد و تا پایان عمر در این کشور ماند. به جای او، مصطفی چمران در ۷ مهرماه ۱۳۵۸ به‌عنوان وزیر دفاع ملی منصوب شد.

۱۹. وزیر مشاور:

یدالله سحابی متولد ۱۲۸۴ در دولت موقت به نخست‌وزیری مهدی بازرگان که پس از پیروزی انقلاب ۱۳۵۷ تشکیل شد، سمت وزیر مشاور را داشت. تدوین پیش‌نویس قانون اساسی(که با همکاری دولت و شورای انقلاب انجام شد) با سرپرستی سحابی آماده و منتشر شد. او پس از آن نیز به‌عنوان نماینده مردم تهران در اولین دوره مجلس شورای اسلامی انتخاب و به‌عنوان رئیس سنی اولین دوره مجلس شورای اسلامی انتخاب شد.