آشنایی با تمدن جیرفت و آثار کشف شده در آن

تمدن جیرفت مربوط به هزارهٔ سوم پیش از میلاد است

تمدن جیرفت

در استان کرمان و نزدیکی شهر جیرفت و هلیل رود، مجموعه ای از محوطه های باستانی و یافته های باستان شناختی وجود دارد که به آن تمدن جیرفت می گویند و مورد بررسی و پژوهش توسط تیمهای چند ملیتی باستان شناس قرار گرفته است. کشف چنین تمدنی، سبب شد تا در یافته ها و نگره های باستان شناسان دربارهٔ تمدن خاورمیانه، افقی تازه گشوده شود. در هزارهٔ سوم پیش از میلاد، تمدن جیرفت شکل گرفت و مردم آن تمدن، به زندگی در دشت خوش آب و هوا و حاصل خیز هلیل رود مشغول بودند.

جنس اشیاء و ظروف زینتی کشف شده در تمدن جیرفت از کانی کلینوکلر بود که از نقش های برجسته قابل توجه و مبتکرانه برخوردار است. در شهر سوخته، آثار تاریخی کشف شد؛ به این معنی که شهر باستانی جیرفت و شهر سوخته با یکدیگر، روابط تجاری داشته اند. قدمت این محوطه که در فهرست آثار ملی ایران در تاریخ ۲۴/۰۶/۱۳۱۰ با نام محله کمادین خرابه های شهر قدیم و شمارهٔ ثبت ۵۲ به ثبت رسیده است، به دوران پیش از تاریخ برمیگردد و دقیانوس در شهرستان جیرفت، سمت راست هلیل رود قرار گرفته است.

داستان کشف تمدن جیرفت

پس از دو سال خشک سالی در سال ۱۳۸۰ زمین تشنه به وسیله ی بارانی سیل آسا سیراب شد و خاک این سرزمین را شست. در واقع باران شدید موجب نمایان شدن آثار و اشیا نفیس پنهان شده در دل خاک گردید. یکی از روستاییان برای اولین بار ، هنگامیکه از حاشیه هلیل رود، عبور میکرد؛ ظرفی با جنس سنگ را دید و از شکل و شمایل آن می توان برداشت کرد که تاریخی است. مرد روستایی، یافته های خود را برای اهالی تغریف کرد و آن افراد فقیر، این اتفاق را به فال نیک گرفته و از سوی خداوند به عنوان یک گشایش دانستند. با وجود این که روستاییان در دل زمین از گنجینه های نهفته بی خبر بودند، ولی دست تقدیر، آثار باستانی بسیاری را در دسترسشان قرار داد و از اصلی ترین قسمت های این تمدن کهن می توان به تیغه کلنگ آنها اشاره کرد.

دقیانوس

شهر دقیانوس که در شمال شرقی شهر جیرفت قرار گرفته؛ قسمتی از تمدن جیرفت را به خود اختصاص داده است. موقعیت این شهر که پیدایش آن در اثر طغیان و جاری شدن سیل صورت گرفت؛ در کنار رود هلیل رود می باشد. تمدن ارت در این شهر، زندگی میکردند و در هزاره سوم پیش از میلاد بوجود آمد. رونق این شهر از ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد تا دوران اسلامی به گونه ای بوده که دشمنان، چندین مرتبه به آن حمله کرده اند. حکومت سلجوقیان، بعد از اسلام به این شهر، توجه نشان دادند و به عنوان قطب اقتصادی و تجاری آنها در آن زمان به شمار می رفت. حتی یک جهانگرد ایتالیایی به نام مارکوپولو، که سفری به ایران در قرن هفتم هجری داشت؛ این شهر را باشکوه توصیف کرد.

در ضرابخانه ی شهر جیرفت، سکه ای به تاریخ ۴۸ هجری با ضرب جیرفت وجود دارد که بیانگر اینست که پس از اسلام، نام این شهر بوجود آمد. مرکز بازرگانان چین و روم و انبارگاه، تحت عنوان شهر دقیانوس شناخته میشد. نمونه های کشف شده از آثار ساخت چین در این منطقه به این معنیست که این دو کشور با هم در تبادل بوده اند. آثار ادوات موسیقی و ظروف سنگی شهر دقیانوس، بیانگر ثروتمند و شاد بودن مردم این شهر بوده است.

در تمدن جیرفت یافته‌های باستان‌شناختی بسیاری کشف‌شده است

گورستان قلعه کوچک بخشی از تمدن جیرفت

در فصل پنجم کاوش های باستان شناسی ، گورستان قلعه کوچک در اثر برخورد بیل مکانیکی سازمان آب به صورت اتفاقی کشف شد. تنها هشت تدفین در این گورستان پیدا شد و این تدفین ها بنظر باستان شناسان متعلق به بزرگان و یا نخبگان این منطقه بود. در واقع اشیائی شامل ظروف سفالی و اشیاء زینتی مثل مهر هایی از جنس عقیق، طلا و سنگ لاجورد در کنار این گور ها کشف شد که از هنرمندی و ظرافت برخوردار بود.

تمدن کنار صندل

در ۳۰ کیلومتری جنوب جیرفت، روستایی به نام روستای کنار صندل وجود داشت که به عنوان بخشی از تمدن ۵۰۰۰ ساله این شهر به شمار می رفت. ۲ تپه باستانی در روستای کنار صندل کشف شد که هرکدامشان درباره تمدن جیرفت، اطلاعات خوبی در اختیار ما قرار داده اند. یافته های ۶ مرحله کاوش باستان شناسی در این منطقه این بود که حوزه رود هلیل رود این تپه ها، به عنوان یکی از نخستین شهرهای ساخته شده در تمدن بشر محسوب میشوند.

معبد بالای تپه شمالی کنار صندل از عظیم ترین زیگورات های دنیا به شمار می رود. این زیگورات در سه طبقه با بیش از چهار میلیون خشت ساخته شده است. همچنین گورستان قلعه کوچک را در شمال غرب این تپه، یافته اند. در اثر بقایای یک قلعه، تپه کنار صندل جنوبی بوجود آمده که موقعیت آن در مرکز این شهر می باشد. بخشی از حصار و فضاهای مسکونی این قسمت از شهر در زمان کاوش ها آشکار شد. همچنین گورستان محطوط در شرق آن قرار دارد. درواقع بزرگ ترين تمدن های ایرانی با توجه به آثار کشف شده در این منطقه، قرار دارد.

از اشیایی که در این تپه باستانی کشف شد می توان به ظروف سفالی و سنگی، قطعات سنگ صابون و گاه وسایل مفرغی اشاره کرد. در واقع ، حکاکی روی سنگ صابون با ظرافت خاص از مهم ترین صنعت مردم این تمدن شناخته میشد. تصاویری بر روی قطعات سنگ صابون این منطقه نمایان است که شامل انسان، بز، گوسفند، نخل، مار و عقرب می باشد. همچنین، چند حیوان در طراحی بعضی از این قطعات در هم تنیده است که محاسبات پیچیده ای را باید برای ایجاد آن، انجام داد.

باستان شناسان در مناطق مهم باستانی با بررسی دوباره، کتیبه هایی را کشف کردند. آن ها در سعی و تلاش بودند تا دربارهٔ این تمدن عظیم و ناشناخته، اطلاعات بیشتری به دست آورند و در نهایت تعدادی کتیبه را پس از تحقیقات فراوان، کشف کردند. داستان درگیری میان پادشاه سومر با فرمانروای سرزمین آراتا در یکی از این اسناد به دست آمده از خرابه های شهر اوروک، ثبت شده بود و پادشاه سومری در کتیبهٔ دیگر، سعی کرده بود به سرزمین آرتا با گذر از شهر شوش و هفت رشته کوه، حمله کند.

اشیای کشف شده در تمدن جیرفت کنار صندل بیشتر ظروف سفالی و سنگی و ... میباشد

آنچه از بررسی دقیق این کتیبه ها و آثار کشف شده برداشت میشود؛ اینست که در شرق ایران، شهر افسانه ای و گمشدهٔ ارت قرار داشته که به احتمال زیاد همان شهر جیرفت نام داشت. در حوزهٔ تمدن جیرفت، آثاری نظیر ظروف و پلاک های سنگی با نقوش بسیار ظریف از عقاب، عقرب و پلنگ مشاهده شده است. متأسفانه حفاران غیرمجاز و قاچاقچیان اشیای عتیقه در طی چند سال اخیر، بسیاری از آثار کشف شده میراث ملی ایرانیان در این محوطهٔ باستانی را که در شناخت سابقهٔ تمدنی کشورمان، ارزش بسیار زیادی داشت؛ از کشور خارج کردند و به موزه داران بزرگ دنیا با بهای اندک فروختند.

معماری های مسکونی

آثار و بقایایی از منازل مسکونی در اطراف قلعه جیرفت وجود دارد که کمی متفاوت از معماری قلعه می باشد. منازل خشتی در این قسمت از فضا های کوچک تری برخوردارند. معمولاً فضا های هر خانه، متعدد است که باتوجه به کاربری خاصش، فضا های نسبتا بزرگی را در خود جای داده که احتمالا اتاق نشیمن بوده است. آثار این تمدن کهن، متشکل از چندین دسته میبا شند؛ به این صورت که غالبا آثار سفالی جیرفت، چرخ ساز بوده و بیشتر کاربرد مصرفی داشتند و شامل مواردی مانند کوزه ها، خمره، پیاله و شروف آبریز با رنگ هایی مانند قرمز، نخودی و پرتقالی بودند. همچنین این ظروف سفالی به دو صورت نقش دار یا ساده بوده اند.

از آثار کشف شده سنگی در این منطقه می توان به ظروف مخروطی، بشقاب ها، ظروف استوانه ای، تخته های بازی، انواع جام ها و کاسه ها مجسمه های تزئینی، سرمه دان و جعبه های سنگی اشاره کرد. از سنگ سیاه و نقش مایه هایی در ساخت بسیاری از این آثار، استفاده شده که بسیار هنرمندانه بوده و برای زیباتر کردن این آثار از تکنیک های متنوع دیگری نظیر حکاکی، مرصع کاری، مته کاری، تراشکاری، برجسته کاری، سمباده کاری و چرخکاری استفاده شده است.

موزه باستان شناسی جیرفت

قدمت بعضی از آثار تمدن جیرفت به ۵۰۰۰ سال می رسد. آثار نگهداری شده از هزاره سوم قبل از میلاد در موزه باستان شناسی جیرفت از جنس مفرغ، سنگ صابون، سنگ مرمر، لاجورد و سفال های ساده و منقوش می باشد. هنر حیرت انگیز تمدن جیرفت در این موزه در طرح و نقش ظروف، سردیس ها، تندیس ها و مجسمه ها به نمایش عموم گذاشته شده است.

دسترسی به جیرفت

درصورت تمایل به سفر برای بازدید از تمدن جیرفت، بهتر است بدانید که این تمدن در استان کرمان قرار دارد و هوای آن در زمستان بهتر است و هوای گرم این تمدن آزاردهنده نیست؛ به خصوص برای افردی که به گرما عادت ندارند. جیرفت به میزان ۲۵۰ کیلومتر تا کرمان که مرکز استان کرمان است؛ فاصله دارد. این شهرستان از شمال به شهرستان های بم و کرمان، از جنوب به شهرستان کهنوج، از شرق به قسمتی از شهرستان بم و از غرب به شهرستان بافت محدود شده است. فرودگاه کوچکی در جیرفت وجود دارد که بلیط آنرا می توانید تهیه کنید.

در اطراف تمدن جیرفت آثار و بقایایی از منازل مسکونی وجود دارد

گردآوری: بخش فرهنگ و اندیشه سرپوش