۱۰ اردیبهشت، سالروز اخراج پرتغالی‌ها از جزیره هرمز و روز ملی خلیج‌فارس

چرا دریا پژوهی مهم است؟

بسیاری از ما تأثیری را که اقیانوس‌ها بر زندگی‌مان دارد حس نمی‌کنیم؛ غافلیم از این که از صیادان بلوچ تا گندمکاران فارس و از کارمندان تهرانی تا خلبانانی که بر فراز زمین پرواز می‌کنند از اقیانوس‌ها تأثیر می‌پذیرند. عرضه محصولات دریایی در فروشگاه‌ها و کالاهایی که از طریق حمل و نقل دریایی به دست مردم می‌رسد مثال‌هایی از نقش ملموس دریا در زندگی روزمره ماست. از برفی که در پیست اسکی دیزین نشسته تا آب قنات‌های یزد از بارش‌هایی تأمین می‌شود که منشأ آن از اقیانوس اطلس و هند است. بخش عمده‌ای از اکسیژنی که ما تنفس می‌کنیم محصول فعالیت پلانکتون‌های میکروسکوپی است که در اقیانوس‌ها و دریاهای سراسر جهان زندگی می‌کنند. با چنین وسعتی از اثرگذاری سالانه چقدر در زمینه بهره‌گیری از مزایای دریاهای پیرامونی کشورمان پژوهش می‌کنیم؟

آنچه ما درباره اقیانوس‌ها و دریاها می‌دانیم و بخش عمده‌ای از آنچه در این باره نمی‌دانیم در حیطه علم اقیانوس‌شناسی قرار می‌گیرد. اقیانوس‌شناسی به ما کمک می‌کند تا ناوگان کشتی‌های تجاری و صیادی‌مان را در دریاها حرکت دهیم؛ ولی اقیانوس‌شناسی چیزی بیش از درک چگونگی حرکت کشتی‌ها بر روی آب است.هرچند  باید بپذیریم انگیزه اصلی شناخت اقیانوس‌ها در طول تاریخ همین بوده است. در گذشته‌های دور نیاز به تجارت با آفریقا، هند و چین، ایرانیان را بر آن داشت تا در پهنه اقیانوس هند به شناخت بادهای موسمی اقیانوس هند و ویژگی‌های سواحل آن بپردازند. شاید یکی از قدیمی‌ترین کتاب‌های دریانوردی که در آن به اختصاصات سواحل، دماغه‌ها و ویژگی بادها، امواج، جریان‌ها، عمق و نقاط پرخطر در اقیانوس هند اشاره کرده است، کتابی است که به آن «راه‌نامک» یا «کتاب راه‌ها» می‌گفتند و «واسکو دوگاما» از این کتاب برای سفرهای اکتشافی خود در اقیانوس هند بهره برد.

شناخت دریا، رمز بزرگ پیروزی قدرت‌های اروپایی در قرون اخیر

در قرن پانزدهم میلادی، پرتغالی‌ها با شناخت بادهای اقیانوس اطلس، که به بادهای تجارت معروف است، خود را به سواحل غربی آفریقا، هندوستان و سایر آب‌های جهان رسانده و قدرتی بلامنازع در عرصه دریاها شدند. از آن زمان، کشورهای اروپایی آینده خود را در دریاها یافتند و ناوگان‌های دریایی بزرگی را که بر انرژی باد متکی بود، شکل دادند. از این‌رو شناخت بادها اصلی‌ترین زمینه‌ای بود که آنها به تحقیق درباره آن می‌پرداختند تا با این شناخت بر رقبای تجاری یا نظامی خود فائق آیند. از آن زمان تاکنون برای شناخت بهتر دریاها، اختراعات و ابتکارات بسیاری در نوع سنجنده‌ها، کشتی‌ها و سلاح‌ها ابداع شد تا این که در فاصله سال‌های ۱۸۷۲ تا ۱۸۷۶ میلادی با سفر اکتشافی کشتی چلنجر (Challenger) در اقیانوس اطلس، علم اقیانوس‌شناسی پا به عرصه وجود گذاشت. گرچه دریانوردی و سفرهای اکتشافی اولیه سنگ بنای علم اقیانوس‌شناسی را بنا نهاد ولی عملا اقیانوس‌شناسی نوین طی جنگ جهانی دوم و در جریان نبرد در آب‌ها به ویژه در عرصه زیرسطحی، شکل امروزی خود را پیدا کرد.

چرا در پژوهش‌های اقیانوس‌شناسی سرمایه‌گذاری می‌کنند؟

امروزه اقیانوس‌شناسی یک علم واحد نیست و دامنه وسیعی از رشته‌های مختلف علوم پایه (فیزیک، شیمی، زمین‌شناسی، زیست‌شناسی و هواشناسی)، علوم انسانی (اقتصاد و حقوق دریا) و علوم مهندسی (عمران، مکانیک، برق، مواد، مخابرات و از این قبیل) را شامل می‌شود. این علوم و فنون در قالب اقیانوس‌شناسی به بررسی این محیط از جنبه‌های گوناگون می‌پردازد و هدف مشترک همه آنها شناخت و پیش‌بینی بخش عمده‌ای از رفتار سامانه زمین، ظرفیت‌ها، کاربردها و تهدیدات رفتاری آن بر حیات بشری است. در این راستا علوم بین‌رشته‌ای بسیاری با اقیانوس‌شناسی پدید آمده و از همین رو این علم را به یکی از پویاترین و مهم‌ترین علوم روز تبدیل کرده است.

با وجود توسعه سریع این علم در قرن بیستم و شتاب آن در قرن حاضر، هنوز بیش از ۹۰ درصد از بستر اقیانوس‌های جهان ناشناخته باقی‌مانده، به طوری که دانسته‌های ما از سطح کره ماه بسیار بیشتر از بستر اقیانوس‌هاست. به همین دلیل سرمایه‌گذاری وسیعی برای شناخت اقیانوس‌های جهان در قالب فعالیت‌های ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی به ویژه از سوی کشورهای توسعه یافته انجام می‌شود. با گسترش و تراکم راه‌های زمینی و پیشرفت خارق‌العاده شبکه هوایی، قسمت اعظم داد و ستد بین‌المللی و بخصوص نفت همچنان از طریق دریاها صورت می‌گیرد. نگرانی‌های عمده بشر نظیر تضمین آینده غذایی، تغییرات آب و هوایی و پیش‌بینی‌های بلندمدت اقلیمی، تضمین منابع پایدار انرژی و مواد معدنی و ظرفیت بالای دریاها برای ایجاد اشتغال و تولید ثروت جز با شناخت دریاها و اقیانوس‌ها ممکن نیست. بنابراین، بی دلیل نیست که مطالعات اقیانوس‌شناسی برای دولت‌هایی که افق وسیع‌تری را در برابر خود می‌بینند، حائز اهمیت است. با این حال علوم و فنون اقیانوسی در کشور ما آنچنان که باید مورد توجه باشد، هرگز در کانون دید برنامه‌ریزان کلان کشور قرار نداشته و نیست. متاسفانه با وجود پیشینه درخشان ایرانیان در شناخت و استفاده از دریاها و همسایگی کشورمان با مهم‌ترین و ثروتمندترین آبراهه‌های جهان، با بی‌تدبیری از دریا رویگردان شده  ایم  و خود را از این موهبت الهی که  به ما  ارزانی شده، محروم کرده‌ایم.

رویکرد تازه به دریا پس از جنگ تحمیلی

رویکرد ایران به دریاها عملا پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران و متعاقب آن با بروز جنگ تحمیلی تغییر کرد؛ به گونه‌ای که به‌تدریج اهمیت دریا و داده‌ها و اطلاعات مرتبط با آن و نیز دستگاه‌های ثبت این داده‌ها بویژه در خلیج فارس و تنگه هرمز بر ما معلوم شد. با وجود این توجه علمی به این موضوع به گونه‌ای نظام‌مند سامان نیافته است. محققان و موسسات گوناگون به صورت مستقل به مطالعات موردی در نقاط پراکنده دریایی مبادرت می‌ورزند، اما حجم داده‌ها و نوع اطلاعات تولیدی آنها هرگز متناسب با نیاز کشور نیست. با وجود فعالیت مؤسسات، دانشگاه‌ها و سازمان‌های متعدد دریایی، نبود هماهنگی میان آنها، موازی‌کاری، تکرار مکررات و هدفمند نبودن این مطالعات موجب شده تا کشور ضمن غافل ماندن از ظرفیت‌های این محیط در توسعه کشور از درک و پیش‌بینی بسیاری از رخدادهای اقیانوسی مؤثر بر سرنوشت کشور، عاجز بماند.

امکان اشتغالزایی از مسیر دریا

در ایران سازمان‌ها و نهادهای دریایی متعددی وجود دارد که هر یک بنا بر وظایف حاکمیتی مسؤولیت مطالعه و بهره‌برداری از دریاها را برعهده دارد. از جمله مهم‌ترین این سازمان‌ها می‌توان به سازمان بنادر و دریانوردی، سازمان شیلات ایران، بخش دریایی سازمان زمین‌شناسی و بخش آبنگاری سازمان نقشه‌برداری و سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح اشاره کرد. در عین حال دانشگاه‌های ساحلی نظیر دانشگاه دریانوردی و علوم دریایی چابهار، دانشگاه علوم و فنون دریایی خرمشهر و دانشگاه خلیج فارس در کنار بخش‌های دریایی دانشگاه‌هایی چون دانشگاه تهران، شریف و امیرکبیر و پژوهشگاه‌ها و نهادهای تحقیقاتی متعدد نظیر پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی، مرکز علوم جوی- اقیانوسی سازمان هواشناسی و مرکز ملی مطالعات و تحقیقات خزر وابسته به وزارت نیرو وظیفه توسعه علوم و فنون دریایی را برعهده دارد. به این نهادها و سازمان‌های اجرایی و علمی باید به نهادهای تصمیم‌گیر و تصمیم‌ساز متعدد نیز در کشور اشاره کرد که از جمله مهم‌ترین آنها شورای عالی صنایع دریایی و شورای عالی اقیانوس‌شناسی است. با وجود این همه نهادها و سازمان‌های متعدد و مختلف دریایی در کشور، فعالیت‌های تحقیقات دریایی کشور عمدتا محدود به سواحل کشور بوده و بسیاری از نیروهای فارغ‌التحصیل در زمینه دریا با مشکل اشتغال مواجهند. این درحالی است که میزان کارآفرینی مشاغل مرتبط با دریا و اقیانوس، ۵/۱برابر بخش کشاورزی و ارزش اقتصادی محصولات آن به طور متوسط بیش از ۵/۲ برابر محصولات کشاورزی است. صنایع زیست فناوری دریایی از جمله صنایع پرشتاب و به روز جهان است و گردشگری ساحلی و دریایی موجب توزیع ثروت در مناطق ساحلی است. دریاها از تأثیرگذارترین محیط‌ها بر قدرت و امنیت کشورها و امنیت جهانی هستند.

تصاویری از قلعه پرتغالی ها

در بندر قشم، کنگ، عمان، رأس الخیمه، جزیره هرمز و مناطقی دیگری در حاشیه‌ی خلیج همیشه فارس دیوارهایی قطور دیده می‌شود. این دیوار‌ها در واقع مهم‌ترین اثر باقی مانده از روزگار تسلط پرتغالی‌ها بر سواحل و جزایر خلیج فارس است. استعمارگران پرتغالی پس از به اشغال درآوردن بخش‌هایی از جزایر خلیج فارس قلعه‌هایی ساختند که امروز بخشی از آنها پا برجا است. در میان این مجموعه قلعه در جنوب ایران، قلعه های پرتغالی در هرمز، قشم و چابهار از بقیه معروف‌تر هستند.