تاریخچه قاجاریان و پادشاهان معروف سلسله قاجار

قاجاریان نام دودمانی ترکمن تبار است

قاجاریان

یکی از خانواده های بزرگ ایران، خاندان قاجاریه نام داشت. ایشان بر ایران به مدتی طولانی، حکومت کرد و نوادگان پسری شاهزادگان قاجار، از اعضای آن به شمار می رفتند. دودمان قاجار به بی کفایتی در تاریخ ایران شهرت داشتند و اقتصاد ایران در این دوره رو به قهقرا می گذارد. آقامحمدخان به عنوان بنیانگذار این سلسله، مراسم تاجگذاری خود را در سال ۱۱۷۴ در تهران برگزار کرد. درواقع آقامحمدخان، آخرین پادشاه قاجار احمدشاه بوده که برکناری آن به سال ۱۳۰۴ برمی گردد.

پیشینه قاجاریان

یکی از طایفه های ترک اوغوزکه از آسیای میانه به ایران آمدند،  سردودمان قاجاریه بود که ایل قاجار نام  داشت و در شمال شرق ایران واقع شده بود. در ابتدا، محل سکونت ایل قاجار در شمال رود ارس  بود که دسته ای از آن ها  توسط شاه عباس بزرگ به استرآباد ( گرگان امروزی) منتقل شدند. بنیانگذار حکومت قاجاریه، قاجارهای استرآباد بودند. یکی از قبایل ترک قزلباش،  قبیله قاجار بود که به عنوان ارتش صفوی محسوب می شد. پس از اینکه مغولها به ایران و بین النهرین حمله کردند، قاجارها نیز بهمراه چند طایفه ترکمان و تاتار دیگر به شام( سرزمین)  و آناتولی مهاجرت کردند.

پس از فرار تیمور گورکانی به این ناحیه، او قبایل ترک بسیاری را اسیر کرد که از آن ها می توان به قاجارها و دیگر کوچندگان اشاره کرد و تیمور میخواست که آنها را به آسیای میانه برگرداند ولی آنها به خواهش صوفی خانقاه صفوی به نام خواجه علی سیاهپوش آزاد شدند و همین موضوع، آنان را شیعه کرد و به خاندان صفوی؛ ارادت خاصی داشتند. یکی از سازندگان سپاه قزلباش،  قاجارها نام داشتند.

ریشه های قدرت یابی دودمان قاجاریان

سلسله ی قاجار در دوره ی صفوی و شاه عباس کبیر به قدرت رسید. نادر شاه افشار برای جلوگیری از به قدرت رسیدن محمد حسن خان در زمان حکومتش، یوخاری باش را به حکمرانی منسوب کرد که ساکنین بالادست رود گرگان بودند. او چنین کاری را انجام داد تا نگران ناآرامی های داخلی با ایجاد شکاف و اختلاف میان طوایف قاجار نشود و حکومت قاجار، اشاقه باش ها را تحت سلطه ی خود درآورد.

بنیان نهادن حکومت قاجاریه

آقا محمد خان در زمانی که مشغول شکار در باغ های اطراف شیراز بود از مرگ خود به دست شاه زند توسط عمه اش مطلع شد و به این ترتیب در ۱۳ صفر سال ۱۱۹۳ هجری قمری( روز درگذشت کریم خان) به سمت تهران فرار کرد و مدعی سلطنت بر ایران در ورامین شد. وی همچنین با سفر به ساری و استرآباد، براندازی زندیه و رسیدن به قدرت را با کمک سران اشاقه باش طراحی نمود و ولایات گرگان و مازندران و گیلان را به عنوان محل حکومت خود در نظر گرفت.

دودمان قاجار یا سلسلهٔ قاجار از نامهای دیگر قاجاریان است

او برای مطیع کردن برادرانش در این زمان ، با آنان جنگید و حتی یک مرتبه جانس در خطر افتاد ولی عاقبت رهایی یافت و به ساری مهاجرت کرد و تاج سلطنتی ساخته شده بدست زرگران ساری را بر سر نهاد و ساری را به عنوان پایتخت خود انتخاب کرد و به دستور او، جشن نوروز را با تشریفات برگزار نمودند. وقتی که شمال ایران را تسخیر کرد؛ بر آذربایجان و کرمانشاهان نیز دست یافت. سپاه قاجار به ناموس مردم در کرمانشاه، تجاوز کرد. 

وضعیت کلی کشور در زمان قاجاریان

انسجام ملی به دلیل مشکلات ایران در دوره های زندیه و افشاریه، شدیدا کاهش یافته بود و از نتایج آن می توان به نا امنی های جاده ای، ارتباط ضعیف با خارج از کشور و... اشاره کرد. با این که ایران به شکل یک کشور واحد و منسجم در زمان قاجار بازگشت ولی آنچه که موجب نارضایتی مردم شد؛ بی کفایتی پادشاهان و سبک حکومتی بیگانه آغشته به ظلم، ستم، فساد و... بود. به این ترتیب مردم برای حفظ خاک و کشور خود در زمان زمان وقوع جنگ های بسیار، تلاش نمی کردند و ایران، متحمل شکست های فراوان گردید. 

بحران های مالی حکومت قاجاریه، بسیار زیاد بود و در سال ۱۲۰۰ شمسی، نخستین موج این بحران ها اتفاق افتاد. ایران در زمان جنگ با روسیه، بخش های مهمی از کشور را از دست داد و غرامت سنگینی را پرداخت. در اثر اصلاحات مالی امیرکبیر و تشخیص بودجه، این بحران ها کاهش یافتند ولی ایران پس از قتل او به بحران مالی مزمن، گرفتار شد. از عوامل مؤثر در این بحران ها می توان به پرداخت غرامت های سنگین در جهت لغو قراردادها، اسراف شاهان و حرمسرای آن ها، از بین رفتن تولید ابریشم بعنوان منبع درآمد اصلی، فساد در دستگاه مالیاتی و سفرهای خارجی شاه های قاجار اشاره کرد.

 هنر، نشر و نگه داری فرهنگ از موارد قابل توجه ایرانیان در تمامی زمان ها به خصوص دوره قاجار به شمار می رفت. برخی از دستاوردهای معماران در این دوره، نظیر پیدایش نوعی معماری پیوندی از معماری بومی و فرنگی، ساخت تکیه دولت و... بود. همچنین ایرانیان به شعر، نثر، نقاشی، خوشنویسی و موسیقی و... اهمیت بسیاری نشان می دادند.

پادشاهان معروف قاجار

طول دوره ی پادشاهی سلسله قاجاریه بمدت ۱۳۳ سال بود. اتفاقات مهمی در دوره حکومت تمامی پادشاهان قاجار، رخ داد که هر یک از آنها در تاریخ ایران، ایفاگر نقش مهمی بودند.

>> آقا محمدخان قاجار:

یکپارچگی ملی ایران و... از اقدامات مهم آقا محمدخان قاجار محسوب میشود. او در طول مدت چهارده سال، پادشاهی اش تنها یک سال به صورت رسمی پادشاه ایران بود و سرانجام توسط خدمتکارانش در تاریخ ۲۸ خرداد ۱۱۷۶ در شوشی کشته شد.

>> فتحعلی شاه:

فتحعلی شاه در ایران بمدت ۳۷ سال، پادشاهی کرد و دارای صدراعظم های بسیاری از جمله آصف الدوله و... بود. فتحعلی شاه در تاریخ ۱ آبان ۱۲۱۳ به علت مرگ طبیعی در اصفهان درگذشت.

>> محمد شاه:

مدت زمان حکومت سومین پادشاه به نام محمد شاه به مدت ۱۴ سال بود و پس از آن در تاریخ ۲۲ شهریور ماه ۱۲۲۷ به دلیل ابتلا به نقرس، فوت کرد.

>> ناصرالدین شاه:

پس از ۴۸ سال حکومت طولانی مدت بدست میرزا رضا کرمانی با هدف قطع ریشه ظلم ترور شد.

>> مظفرالدین شاه:

طول دوره ی حکومت پنجمین پادشاه قاجار، ۱۰ سال بود که مظفرالدین شاه نام داشت.

قاجاریان از حدود سال ۱۱۷۴ تا ۱۳۰۴ در ایران، حکومت راندند

>> محمدعلی شاه:

وقتی که مظفرالدین شاه درگذشت، فرزندش به نام محمدعلی شاه بمدت دوسال و هفت ماه بر تخت پادشاهی نشست. به توپ بستن مجلس شورای ملی و مخالفت با قانون مشروطه، از مهم ترین اقدامات محمدعلی شاه به شمار می رفت که در تیر ماه ۱۲۸۸ هم زمان با فتح تهران به پایان رسید و او در سفارت روسیه، پناهندگی گرفت.

>> احمد شاه:

احمد شاه به عنوان آخرین پادشاه دوران قاجار شناخته میشد؛ وقتی که محمدعلی شاه در سن دوازده سالگی خلع شد؛ مقام پادشاهی را کسب کرد. 

پایان حکومت قاجار

احمدشاه، پس از قدرت گرفتن سردار سپه و کودتای ۱۲۹۹ به اروپا سفر کرد. از عوامل پیش روی قابل بحث، پس از خروج احمدشاه از ایران میتوان به عوامل رضاخان، اندیشه الغای سلطنت و رییس جمهور شدن سردار سپه اشاره کرد که بعضی از سیاسیون، روحانیان و مردم، با این طرح جمهوری به شدت مخالفت و مقاومت کردند. احمدشاه در زمانی که سردار سپه به او وفاداری خود را اعلام کرد؛ به ایران برگشت ولی مجددا به کشور اروپا پس از نخست وزیری سردار سپه سفر کرد.

سرانجام در روز ۹ آبان ۱۳۰۴ خورشیدی،  نایب رئیس مجلس پنجم شورای ملی به نام سید محمد تدین، با ارائه ی لایحه ای را به مجلس و تصویبش توسط نمایندگان مجلس باعث شد که احمد شاه از سلطنت خلع شد و رضاخان پهلوی، حکومت موقت را در حدود قانون اساسی و قوانین موضوعه مملکتی بر عهده گرفت و مجلس مؤسسان، تکلیف حکومت قطعی را تعيين می کردند. وقتی که سردار سپه، مجلس مؤسسان را تشکیل داد؛ شاهنشاهی قاجاریان همزمان با برکناری آخرین« شاه» دودمان قاجار از قدرت، تمام شد. رضا شاه پهلوی در ۲۱ آذر ۱۳۰۴، سلطنت ایران را بر عهده گرفت و در تاریخ ۴ اردیبهشت ۱۳۰۵ مراسم تاجگذاری او برگزار گردید.

انحلال سلسله قاجار با تصویب ماده واحده ای در مجلس شورای ملی ایران در روز نهم آبان ۱۳۰۴، بطور رسمی اعلام شد.

سرانجام نایب رئیس مجلس شورای ملی به نام سید محمد تدین در تاریخ نهم آبان ۱۳۰۴، ماده واحده ای را به مجلس ارائه کرد که متن آن، مبنی بر سپردن حکومت موقت به رضاخان و خلع قاجاریه از سلطنت بود و مجلس در همان روزِ، این طرح را به تصویب رساند.

سفیر انگلستان، ۱۰ روز پس از خلع احمدشاه از سلطنت،  به دیدار رضاخان رفت و حکومت او را طی یادداشتی از دولت انگلستان به رسمیت شناخت. سفیر شوروی در فردای همان روز نزد رضاخان رفت و توسط دولت متبوعش، حکومت او را به رسمیت شناخت.

رضاخان با این حمایت همه جانبه از سوی دولتهای بزرگ خارجی، مجلس مؤسسان را در روز ۱۵ آذر ۱۳۰۴  با نطق خود افتتاح کرد و پس از یک هفته بحث توسط این مجلس، بر تخت پادشاهی ایران نشست و در خانواده اش سلطنت را ارثی کرد.

رضاخان و خانواده اش، دو هفته پس از اعلام انقراض سلسله قاجار و تشکیل جلسه و تغيير اصول ۳۶، ۳۷، ۳۸ و ۴۰ متمم قانون اساسی در تاریخ ۲۲ آذر ۱۳۰۴ سلطنت دائمی را از سوی مجلس مؤسسان، در ایران بر عهده گرفتند. میرزا حسن خان مشارالملک وزیر خارجه وقت در روز ۲۳ آذر، خبر این انتصاب را به تمام سفارتخانه های ایران ابلاغ کرد.

بنیان‌گذار سلسله قاجاریان آقامحمدخان قاجار بود

گردآوری: بخش فرهنگ و اندیشه سرپوش