عروض چیست؟

از سابقه ي علم عروض قبل از اسلام اطلاعي در دست نيست

عروض

« عروض» بعنوان یک واژه ی عربی شناخته میشود و معنای این کلمه شامل فنّ سنجیدن شعر و شناختن وزن ها و بحرهای کلام منظوم با افاعیل عروضی و پیدا کردن اوزان اشعار بر پایه آن افاعیل می باشد. به جزء آخر از مصراع یکم هر بیت شعر،« عروض» میگویند.

علت نامگذاری عروض

علت انتخاب نام« عروض» برای این دانش این است که وزن شعر بر آن عرضه می شود.

تاریخچه عروض

وزن کمّی در زبان های سانسکریت و برخی زبان ها باستانیِ هندواروپایی تا قرن ها پیش از خلیل بن احمد فراهیدی تدوین شده بود، اما خلیل بن احمد فراهیدی برای نخستین بار ، این وزن را بر زبان عربی منطبق کرد. او برای زبان عربی، قواعد بسیار خوبی داشت اما شمس قیس رازی، قواعد عروض فارسی را در کتاب معروفش، المعجم فی معاییر اشعار العجم براساس قواعد عربی و بدون توجه به مسائل خاص زبان فارسی تهیهٔ کرد و حتّی بدون تغيير نام بحرها و وزن های مختلف نظم فارسی، از همان نام های عربی استفاده کرد. خواجه نصیر طوسی سعی کرد که بخش های غیر منطبق بر فارسی را در کتاب معروفش به نام معیارالاشعار نشان دهد، اما عملاً برای تدوین قواعد وزن شناسی فارسی، کار تازه ای انجام نداد.

انواع بحر

متخصصان فن عروض در نوزده جنسِ مختلف، به تقسیم بندی وزن های موجود در شعرهای فارسی پرداخته اند که به هریک از آن ها بحر می گویند. بحرها به دو دستهٔ سالم و غیرسالم از نظر کاربرد افاعیلِ کامل یا مزاحف تقسیم میشوند اما بحر برطبق اظهارات پرویز ناتل خانلری این چنین است:« به صورتی خاص از ترکیب هجاها اطلاق میشود که در میان هجاهای کوتاه و بلند، تناسب معیّنی وجود داشته باشد و آنرا به صورتی که حاصل تناسب دیگری باشد، نتوان در یک قطعه آمیخت». هر وزنی براساس این تعریف، به عنوان یک بحر مستقل محسوب میشود اما بحرها را برای سهولت طبقه بندی ، به اصلی و فرعی تقسیم کرده اند. بحر اصلی، نوعی دستگاه میباشد که دربرگیرنده ی چند وزن است درحالیکه بوجود آمدن وزن های فرعیِ هر بحر، نیازمند اِعمال قواعدی خاصی است:

> وقتی که یک یا چند هجا از آخر بحر، حذف شود؛ وزن های فرعیِ هر بحر بوجود می آید.

اصطلاح عروض به جزوِ آخر از مصراع یکم هر بیت شعر اطلاق می‌شود

> زمانیکه از آخر بحر و تکرار پارهٔ باقی مانده ، چند هجا را حذف کنید؛ باعث ایجاد مصراع هایی با دو پارهٔ مساوی میشود که به وزنِ آن ها در اصطلاح، وزن خیزابی یا وزن دوری یا وزن متناوب می گویند.

> وقتی که به آخرِ هر پاره از وزن اصلی یا فرعی، یک هجا افزوده شود.

قواعد پیچیدهٔ زحاف عروض قدیم را می توان به کمک این سه قاعده، به آسانی توجیه کرد. نزدیک به پنجاه بحر در عروض خانلری وجود دارد که در پانزده« سلسله» طبقه بندی شده است.

گردآوری: بخش فرهنگ و اندیشه سرپوش