به مناسبت روز بزرگداشت حکیم «عمر خیام»

«عمرخیام» یکی از کم سرا ترین شاعران پارسی دری است که عمدتاً هم رباعی سراست. یگانه شاعری که با معدود رباعی های خویش نه تنها تمام حوزه گسترده زبان پارسی دری را درنوردیده، که امروزه یکی از بزرگ ترین شاعرانی پارسی گو در سطح جهان هم معرفی شده است؛ نام او با رباعی چنان پیوند دارد که نام مولانا با مثنوی.

هزارتوی رباعیات خیام

اساساً «رباعی» یکی از انواع کهن شعر فارسی دری است که عده ای خیام را بنیان گذار آن دانسته اند. با این حال پژوهش های اخیر نشان می دهد که رباعی پیش از «رودکی» به گونه ترانه های عامیانه در میان مردم رواج داشته و احتمالا شکل تکامل یافته یکی از انواع شعری پیش از اسلام است. رباعی از همان نخست، محتوای صوفیانه و عاشقانه داشته که زبان حال عاشقان هم بوده است که بعداً عمر خیام از قالب رباعی بیشتر برای بیان اندیشه ها و دریافت های فلسفی خود استفاده کرد. شعر خیام، در قالب رباعی، کوتاه، ساده و بدون هنرنمایی های فضل فروشانه و در عین حال حاوی معانی عمیق فلسفی و حاصل اندیشه آگاهانه متفکری بزرگ در مقابل اسرار عظیم آفرینش است.

تعداد واقعی رباعیات خیام را حدود ۷۰ رباعی دانسته اند، حال آن که بیش از چند هزار رباعی به او نسبت داده می ‏شود. در کتاب «برخی بررسی ها»، احسان طبری می‏نویسد: «خیام رباعی فلسفی را حربه بیان افکار خود قرار داد و از شگفتی های ادبیات ما یکی آن است که شکل رباعی را نخستین حکما و عرفای ما در دوران پس از اسلام متناسب‏ترین شکل شعری برای بیان نظریات خویش می‏ شمردند

و «ابو نصر فارابی» معروف به «معلم ثانی» و «شیخ الرئیس ابوعلی سینا» و «غزالی» و «طوسی» و شیخ «ابوسعید ابوالخیر» و خواجه «ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری»، خواجه «نصیرالدین محقق طوسی» و بسیاری دیگر هریک رباعیات فلسفی ظریفی سروده اند و بدون شک در این زمینه خیام از جهت فصاحت سخن و عمق معانی پیشی گرفته است.» رباعی‏های خیام می تواند گسترده ترین تجلی گاه اندیشه ‏های فلسفی او باشد.

اشعاری که سال ها بعد کشف شدند

«عُمَر خَیّام نیشابوری» زاده ۲۸ اردیبهشت سال ۴۲۷ خورشیدی در نیشابور به دنیا آمد و در ۱۲ آذر سال ۵۱۰ خورشیدی درگذشت. خیام در سال های زندگی و حتی تا مدت ها پس از آن به عنوان ریاضیدان و فیلسوف شناخته می شد و مورد احترام بود. اما مدت ها پس از مرگ او این رباعیات او بود که خیام را هم در کشور خودش و هم دیگر کشورهای دنیا بیشتر معروف کرد. خیام شاعر نبوده است و زبان طبیعی، ساده و بی آلایشی داشته و در شعر هم از کسی پیروی نمی کرده است؛ به نظر می رسد خیام به واسطه ذوق شاعری که داشته، توانسته نکته بینی های فلسفی اش را در قالب شعر بیان کند.

خیام شاگرد ابن سینا بوده است؟

برخی خیام را شاگرد «ابن سینا» و بعضی شاگرد «امام موفق نیشابوری» می دانند. اما این که واقعا خیام شاگردی ابن سینا را کرده باشد، کمی دور از ذهن به نظر می رسد، به این دلیل که از نظر زمانی با هم تفاوت داشته اند، با این حال در جایی خیام از ابن سینا به عنوان استاد خود یاد می کند،

اما این کلام بیشتر بُعد معنوی داشته، چون در اوایل دوران زندگی خیام، ابن سینا و «ابوریحان بیرونی» به پایان عمر خود رسیده بودند، با این حال خیام را جانشین ابن سینا و استاد فلسفه مادی، ریاضیات، منطق و متافیزیک می دانند. در سال ۲۰۰۹ میلادی ایران مجسمه ای با سبک معماری هخامنشی از خیام در کنار ابوعلی سینا، ابوریحان بیرونی و محمدزکریای رازی به دفتر سازمان ملل متحد در «وین» فرستاده بود. این مجسمه هم اکنون در ورودی سازمان ملل قرار گرفته است.

شهرت آثار خیام در دنیا

خیام شناخته شده ترین شخصیت فرهنگی ایران در غرب است و ترجمه «فیتزجرالد» از رباعیات او چنان با استقبال گسترده دوستداران ادبیات در دنیا روبه رو شده که سینمای هالیوود هم برای جلب مخاطبان، نه تنها زندگی نامه عمرخیام را به تصویر کشید،

بلکه رباعیات او بستر پیشبرد رویدادهای فیلم هم شده اند. محافل ادبی "باشگاه عمرخیام" در اروپا و آمریکای سده نوزدهم تا اوایل سده بیستم که بر محور رباعی خوانی شکل گرفته بود، به دلیل هم سویی با ذائقه فلسفی غرب در آن دوران چنان گسترشی داشت که به ادبیات فاخر آن دوران غرب هم راه یافت. رمان مشهور «یولسیس» نوشته «جیمز جویس» و «بابا لنگ دراز» نوشته «جین وبستر»، دو نمونه برجسته ادبیات غربی هستند که به رباعیات یا باشگاه های عمرخیام اشاره داشته اند.

سینمای هالیوود هم از همان آغاز راه برای جلب مخاطبانی که «خوش مشربی» فلسفه خیام را خوش آمده بودند، خیام و رباعیاتش را دستمایه ساخت فیلم کرد. "سوگند عاشقان" و "عمر خیمه‏ساز" سال ۱۹۲۲ نخستین فیلم های هالیوودی با درون مایه خیام و رباعیاتش بود. استقبال از این فیلم ها، هالیوود را ترغیب کرد تا دو سال بعد، بار دیگر فیلم هایی با درون مایه خیامی بسازد. این تاثیر از خیام با ساخت فیلم های پرفروشی همچون "پاندروا و کشتی افسانه ای" ۱۹۵۱ و سپس فیلم "عمر خیام" ۱۹۵۷ ادامه یافت که "دوئل زیر آفتاب" با بازی "گریگوری پک" مشهورترین آن است.

منابع:

- کتاب «سیری در افکار علمی و فلسفی حکیم عمر خیام نشابوری»، تالیف «جعفر آقایانی چاوشی»

مهین ساعدی