دانستنی های مهم درباره قالب شعر رباعی

بیشترین تعداد ابیات رباعی توسط عطار نیشابوری می باشد

رباعی 

رباعی (به معنی چهارتایی یا چهارگانی) یکی از انواع قالب های شعر فارسی است که در فارسی به آن ترانه هم می گویند. این قالب، یک قالب شعر ایرانی است، که در زبانهای دیگری (از عربی و ترکی و اردو) نیز مورد استفاده قرار گرفته است. "رباعی" شعری است در چهار مصرع که بجز مصراع سوم، دیگر مصراع ها هم قافیه اند. سه مصراع اول رباعی تقریباً مقدمه ای برای منظور شاعر هستند و حرف اصلی در مصراع چهارم گفته می شود. وزن آن هم وزن ِعبارت لا حَولَ و لا قُوَّةَ اِلاّ بِالله است ولی عروض دانان ایرانی و خارجی، برای رباعی دو یا یک وزن اصلی قائل اند. عروض دانان قدیم، وزن رباعی را در دو شجره اخرب و اخرم قرار داده اند که از آن ۲۴ وزن، منشعب می شود. مضمون رباعی معمولاً عارفانه، فلسفی و یا عاشقانه است، بطوریکه آنرا مناسب ترین قالب شعری برای لحظه های کوتاه شاعرانه نامیده اند.

تاب بدایع الافکار، رباعی را این چنین شرح می دهد:« از مخترعات بحر هزج است و رباعی از آن جهت گفتند که بحر هزج در اشعار عرب مربع الاجزاء آمده است. پس هر یک بیت از این وزن به مثابه دو بیت مربع باشد و مجموع چهار بیت از هزج مربع الاجزاء بود. اگر مصراع سوم نیز مقفی باشد، آنرا رباعی مصرع گویند و درصورتی که مصرع سوم بی قافیه باشد، آنرا خصی خوانند.

در مورد منشأ رباعی، در کتابهای تاریخی دو روایت مختلف درج شده است. روایت اول، رودکی را واضع این نوع شعر (به صورت امروزی) می داند و گوید که وزن آنرا از ترانه ای که کودکان به هنگام بازی می خواندند اقتباس کرده است. بر اساس روایت دوم، یعقوب لیث قهرمان اصلی ماجراست و شعرای دربار او این وزن را اختراع کرده اند.

رباعی متشکل از دو بیت (چهار مصراع) است. رعایت قافیه در مصراعهای اول، دوم و چهارم الزامی و در مصراع سوم اختیاری است. شعرای اولیه، به گفتن رباعیات چهار قافیه ای گرایش داشتند، ولی به تدریج و از ابتدای قرن ششم هجری، شکل سه مصراعی قافیه در رباعی رایج شد. رباعی در قدیم را از نظر موضوع میتوان به سه گروه تقسیم کرد:

الف) رباعی عاشقانه: رباعی عاشقانه مانند رباعی های رودکی

ب) رباعی صوفیانه: رباعی صوفیانه مانند رباعی های ابوسعید ابوالخیر، عطار و مولوی

ج) رباعی فلسفی: رباعی فلسفی مانند رباعی های خیام

سابقه تاریخی رباعی در ادبیات فارسی ایران

بر مبنای بیانات شفیعی کدکنی، رباعی از اشعار خالص ایرانی است که سالها قبل از رودکی با آن سماع می کرده اند. همچنین در اصطلاح صوفیه بر شعرهایی که گویندگانی ناشناس داشته، گفته می شد. در اکثر موارد هم به سروده های مردم عادی عاشق پیشه در کوچه بازار اطلاق می گرفت. ذکر این نکته هم الزامی است که بدانید رباعیات خوانده شده در حلقه صوفیه قرن سوم به زبان عربی نبود. (شفیعی کدکنی، ۱۳۷۹، ص ۴۷۷)

دانستنی های مهم درباره اشعار رباعی در ایران

بر اساس تحقیقات انجام یافته تمامی محققین بر این عقیده هستند که رباعی ریشه ای غیر عربی دارد. به طوریکه همه معتقد هستند دوبیتی و رباعی در زبان عربی هرگز موفق نبوده اند ولی در ادبیات فارسی خیلی هم موفق بوده اند.

رباعی یکی از قالب‌های شعر فارسی است که در فارسی به آن ترانه و چارانه می‌گویند

رباعی از اشعاری است که از آغاز در ادبیات ما بوده است. بایزید بسطامی و شفیق بلخی را میتوان از اولین های این عرصه پنداشت. عصر سلجوقیان و خوارزمشاهیان دوره شکوفایی این قالب شعری بوده است. کتاب نزهة المجالس با بیش از چهار هزار بیت رباعی اثر باقی مانده این دوره است. همین طور لازم است بدانید که از قرن ۸ به این طرف، با افول سبک عراقی به رباعی توجه زیادی نشد. این مسئله در اشعار حافظ و سعدی نیز به چشم می خورد. فتور رباعی در دوره بازگشت هم ادامه پیدا کرد. نیما از بین تمامی قالب های قدیم تنها به رباعی علاقه داشت.

معروف ترین رباعی سرایان

مشهور ترین رباعی سرای ایران خیام است که رباعیات او بسیار کم است ولی با وجود حجم کم پیوسته مورد توجه و شگفت انگیز بوده است و به زبان های فراوانی ترجمه شده است. از مولوی نیز رباعیات زیبایی در دست است. از عطار مجموعه رباعیاتی به نام مختارنامه در دست است که شامل دوهزار رباعی است. رباعیات اوحدالدین کرمانی و باباافضل کاشی نیز شهرت دارند. در دوران معاصر، نیما یوشیج به سرودن رباعی اشتیاق تمام از خود نشان داد و بیش از ۱۸۰۰ رباعی از او بجای مانده است. پس از نیما، سایر شاعران نوپرداز مانند سیاوش کسرایی و منصور اوجی به این قالب توجه ویژه داشتند.

در دوران انقلاب، رباعی احیاء مجدد یافت و امثال سید حسن حسینی و قیصر امین پور در احیاء آن نقش داشتند. تقریباً تمام شاعران در این قالب طبع خود را آزموده اند. احتمالا قالب کوتاه «طرح» که امروزه بکار میرود، تبیین گر همان ضرورتی است که شاعران قدیم را به رباعی و دوبیتی سوق می داد مثل این طرح کوتاه و پر معنای شفیعی کدکنی: آخرین بیت سفرنامه باران این است که زمین چرکین است.

نمونه اشعاری در قالب رباعی

برخی از نمونه اشعار در قالب رباعی عبارتست از:

 شعر خیام نیشابوری در قالب رباعی 

اسرار ازل را نه تو دانی و نه من

وین حرف معما نه تو خوانی و نه من

هست از پس پرده گفت وگوی من و تو.

چون پرده درافتد نه تو مانی و نه من

 شعر مولوی در قالب رباعی 

من درد تو را ز دست آسان ندهم

دل برنکنم ز دوست تا جان ندهم

از دوست به یادگار دردی دارم

کان دردبه صد هزار درمان ندهم

رباعی دارای وزن خاصی است

 نمونه شعر رباعی عطار

گر مرد رهی میان خون باید رفت

از پای فتاده، سرنگون باید رفت

تو پای به راه نه و هیچ مپرس

خود راه بگویدت که، چون باید رفت

دشت از مجنون که لاله می روید از او •••• ابراز دهقان که ژاله می روید از او

طوبی و بهشت و جوی شیر از زاهد •••• ما و دلکی که ناله می روید از او (بابا افضل کاشانی)

 نمونه شعر رباعی خیام

چون عهده نمی شود کسی فردا را

 حـالی خوش دار این دل پر سودا را

می نوش به ماه تاب ای ماه که ما

 بـسیار بـــگردد و نــیـابد ما را

یکی از آرایه‌های ادبی در ادبیات فارسی که در شعر کاربرد فراروانی دارد رباعی می‌باشد

گردآوری: بخش فرهنگ و اندیشه سرپوش