انواع مسمط و کاربرد آن نزد شاعران پارسی زبان

مسمط در ادبیات فارسی سابقه‌ای دیرین دارد و از زمان تولد کم و بیش مورد توجه شاعران بوده است

مسمط

یکی از قالب های ابداعی پارسی زبانان که متشکل از چندین بخش با توجه اختیار شاعر میباشد ، مسمط نام دارد. درواقع این قالب، نوعی از قصیده یا اشعار است که شاعر از آن در چند مصراع هم قافیه استفاده می کند و از قافیه ای دیگر در مصراع آخر آن استفاده میکند. به هر قسمتی از مسمط، رشته گفته میشود. رشته ها از نظرقافیه با هم فرق دارند و همهٔ مصراع ها غیر از مصراع آخر در هر رشته، هم قافیه است. به مصراع آخرِ هر رشته در مسمط، بند می گویند. بندها درواقع با یکدیگر هم قافیه اند و همهٔ رشته ها را به هم متصل میکنند. مسمط برگرفته از سمط میباشد که معنی آن در عربی، رشته( اسم) یا در رشته کشیدن مروارید( فعل) می باشد. با توجه به اینکه بخش های یک شعر با بیت های مصراع خاص در قالب شعری دنبال میشوند یا از نظر قافیه یکسانند یا مصراع بطور یکسان تکرار می شود، به این طریق در میان آنها رشته ای کشیده شده باشد. به عنوان مثال، مسمط در قصیده نظیر تغزل و مدح و اشعار ملی و میهنی سروده می شود.

مسمط از ساختمان قصیده برخوردار است. در ابتدا تغزل است درحالیکه پس از آن، تخلص به مدح می پردازد. این نوع جدید مسمط را منوچهری دامغانی از طریق مسمط ابداع کرده است ، مسمط قدیم به بیتی چند قسمتی گفته میشود که قسمت های آن دارای یک قافیه میباشد ( قافیه درونی) ولی قسمت آخرش با قسمت های آخر ابیات دیگر هم قافیه است( قافیه بیرونی). گاهی وقت ها، او چنین اشعاری را شعر مسجع می نامید که در اشعار مولانا، نمونه هایی از آن قابل مشاهده است.

تاریخچه مسمط

قدمت مسمط در ادبیات فارسی، بسیار زیاد است و شاعران از زمان ابداع این قالب، کم و بیش به آن جذب شده اند؛ یکی از ابداعات منوچهری به نام مسمط شناخته شده ، بدین دلیل که در اشعار فارسی، پیش از او اثری از مسمط وجود نداشته است. مسمط با ظهورشخصی به نام میرزا حبیب ا...شیرازی که به لقب قاآنی معروف بود در دوره ی فتحعلیشاه قاجار مجددآ رواج پیدا کرد.

بدون شک، منوچهری دامغانی و قاآنی شیرازی از بهترین مسمط سرایان به شمار می روند. لامعی گرگانی پس از منوچهری، شروع به سرودن مسمط کرد. یازده مسمط در دیوان منوچهری دامغانی دیده میشود که تمامی آنها شش مصراعی است و شاعردر آنها بعداز این که طبیعت علی الخصوص ، خزان و بهار را توصیف می کند سلطان مسعود غزنوی و دیگر امرای این سلسله را تحسین میکند. آثار بسیاری از مسمطات او در دیوان لامعی گرگانی( قرن پنجم) وجود دارد ولی بخشی از یک مسمط او توسط شمس قیس رازی در کتاب المعجم به ثبت رسیده است که عبارتست از:

مرغ آبی سرای اندر چون نای سرای ••• با شکوفه به دهان باز گرفته سرنای

اثر پایش گویی که به فرمان خدای ••• بر زمین برگ چنار است چو بردارد پای

بر تن از حله قبا دارد و در زیر قبای ••• آبگون پیرهنی جیب وی از سبز حریر

مسمط از قالب های ابداعی پارسی زبانان است که بنا بر اختیار شاعر،از چندین بخش تشکیل میشود

منشا شعر مسمط

یکی از انواع مشهور شعر عرب به نام مسمط میباشد و یک قصیده ی چند بعدیست که در شعر جاهلی، نمونه هایی از آن به کار رفته است و در دوره های بعد توسط شاعران عرب، مورد استفاده قرار گرفته است. ظاهرا منوچهری از شعر عرب توانسته مسمط را یاد بگیرد. علی الخصوص ، او آشنایی و الفت بسیاری با شعر عرب داشته و طبق بیانات او دیوان اشعار بسیاری از شعر عرب را از بر بوده است.( من بسی دیوان شعر تازیان دارم ز بر) ؛ به همین خاطر، شاید در این باره ، کاربرد کلمه ابداع صحیح نباشد.

انواع مسمط

> مسمط مسدس:

مسمط مثلث به مسمط هایی گفته میشود كه بند مسمط و رشته ی مسمطشان در کل، سه مصراع باشد درحالیکه مسمط مربع دارای چهار مصراع است و مسمط مخمس از پنج مصراع تشکیل شده است. همچنین مسمط مسدس، متشکل از شش مصراع می باشد. بنابراین مسمط به حداقل مثلث و حداكثر مسدس گفته میشود و معمولاً هم، از نوع اخیر است. به طور مثال مسمطات منوچهری، شش مصراعی است.

> مسمط تضمینی:

مسمط تضمینی به نوعی مسمط گفته میشود که شاعر از طریق شعرای دیگر، ابیاتی از آنرا تضمین کرده است. به طور مثال قطعه ای در دیوان سعدی موجود است که آن قطعه را، شاعری همچون ملک الشعرای بهار با اضافه کردن چند بیت دیگر، زیباتر کرده و در دیوان خود با نام خودش چاپ کرده است. به چنین مسمط زیبایی، مخمس و به بیانی دیگر مخمس تضمینی یا مسمط تضمینی گفته میشود.

> تضمین بر غزل:

معمولاً دو مصراعی که در آخر برخی از مسمط ها استفاده شده برگرفته از یک غزل مشهور میباشد که به آن تضمین بر غزل می گویند.

> مسمط نو:

مسمط نو شامل تکنیک، زبان و مضامین نو می باشد که برخی وقت ها این مضامین اجتماعی هستند.

گاهی وقت ها مسمط هایی با ساختاری متفاوت از مسمط سنتی در جریان های مرکب حرکت می بینیم. به عنوان مثال در اشعار شاعران غزل در دههٔ هفتاد، با خواندن بعضی از مسمط ها متوجه میشویم که همان قواعد کلاسیک برقرار است و تنها تفاوتشان در مضامین، تکنیک ها و زبانی جدید است. درحالیکه اشعاری را در جریان مرکب حرکت می بینیم که به ساختار کلاسیک مسمط از نظر قافیه و وزن، پایبند نیستند.

هر بخش از مسمط را یک رشته می‌گویند

گردآوری: بخش فرهنگ و اندیشه سرپوش