شرایط و اعمال توبه چیست؟

نخستین مرحله اعمال توبه، پشیمانى از گذشته و تصمیم بر ترک گناه است

توبه چیست؟

«توبه» ندامت و پشیمانی از گناه است. شخص توبه کننده باید گناه را در آینده ترک کند و تصمیم به جبران اشتباه بگیرد و از اعماق قلب از گناه پشیمان باشد. توبه انجام واجبات و تدارک و قضای آن چه عمل نشده و ترک محرّمات است. توبه یعنی روح و نفس انسان که مدتی از حیات خود را با بعضی از خطاها سپری کرده است با یک تحول درونی آن ها را ترک کند و بسوی پاکی برود. توبه مثل بیرون آوردن لباس کثیف از بدن و پوشیدن لباس پاک و تمیز است.

ارکان توبه

ارکان توبه پنج چیز است:

- استغفار

- ندامت و پشیمانی

- ترک گناه

- تصمیم بر ترک در آینده

- جبران گذشته

 استغفار و طلب بخشش از درگاه الهی، یکی از اعمال توبه واقعی است

اعمال توبه

امام صادق (ع) می‏فرماید:« هر بنده‏ ای که گناهی کرد، پس برخیزد و طهارت کند (وضو بگیرد) و دو رکعت نماز بخواند و از خداوند طلب بخشش نماید، بر خدا است که توبه ‏اش را بپذیرد، زیرا خود فرموده ‏است: هر کس کار زشتی کند یا به خودش ستم نماید، پس استغفار کند، خدا را آمرزنده و مهربان می‏یابد.

حقیقت توبه، پشیمانی قلبی است؛ پشیمانی که در عمل خود را نشان می‏دهد که مهم‏ترین نمُود آن انجام واجبات و تدارک و قضای آن چه عمل نشده و ترک محرّمات است. با همین میزان توبه تحقق پیدا می‏کند. اعمال توبه اعمال خاصی است که باید آنرا از مستحبات توبه دانست که عبارتند از:

> یکی از اعمال توبه، سه روز روزه گرفتن:

امام جعفر صادق «علیه السلام» می‏فرماید: از اعمال توبه نصوح که خداوند به آن امر فرموده، روزه گرفتن روز چهارشنبه و پنج‏شنبه و جمعه هست.  

> اعمال غسل توبه:

رسول خدا «ص» می‏فرماید: بنده‏ ای نیست که گناهی کند «هر چه و هر اندازه که باشد» سپس پشیمان شود و توبه کند مگر این که خداوند به مغفرت و آمرزش به او نظر کند، بعد رسول خدا به شخصی که می‏خواست توبه کند فرمود:« برخیز و غسل کن و برای خدا سجده نما».

> خواندن دو یا چهار رکعت نماز از اعمال توبه:

امام صادق (علیه السلام) می فرماید:« هر بنده ای که گناهی کرد، پس برخیزد و طهارت کند (وضو بگیرد) و دو رکعت نماز بخواند و از خداوند طلب آمرزش نماید، بر خدا است که توبه اش را بپذیرد، زیرا خودش فرموده است: هر کس کار زشتی کند یا به خودش ستم نماید، پس استغفار کند، خدا را آمرزنده و مهربان می یابد». در روز یکشنبه ماه ذی القعده پیامبر (ص) به یارانش فرمود: کیست که بخواهد توبه کند؟ گفتند: همگی می خواهیم توبه کنیم، حضرت فرمود: غسل کنید و وضو بگیرید و چهار رکعت نماز بخوانید.

این نماز که یکی از اعمال توبه است در هر رکعت بعد از حمد، سوره قل هو الله را سه مرتبه و قل اعوذ برب الناس و قل اعوذ برب الفلق را یک مرتبه بخوانید، پس هفتاد مرتبه استغفار کنید و آخرش بگویید: لاَ حَوْلَ وَ لاَ قُوَّهَ الا باالله العلی العظیم، نیز این دعا را بخوانید: یا عَزِیزُ، یا غَفّارُ، اغْفِرلی ذُنُوبِی وَ ذُنُوبَ جَمِیعِ الْمُؤْمِنینَ وَ الْمُؤْمِناتِ فانه لا یغْفِرُ الذُّنُوبَ اًّلاّ أنْتَ. هر کس از امت من این عمل را به جا آورد، از آسمان ندا می شود که توبه ات پذیرفته و گناهانت آمرزیده شد. اصحاب گفتند: چنانچه کسی این عمل را در غیر این ماه به جا آورد، چگونه است؟ حضرت فرمود: مانند همان است که بیان کردم. این کلمات را جبرئیل در شب معراج به من یاد داد.

> دعاهای توبه:

مناسب است کسی که می‏خواهد توبه کند، دعاهای توبه‏ ای را که از ائمه معصومین وارد شده‏ است، به خصوص دعاهای صحیفه سجادیه، مخصوصاً دعای ۳۱ و یا مناجات خمسْ عشر، به‏ خصوص مناجات تائبین را بخواند.

نقطه آغازین اعمال توبه که سخت تحول ساز و تربیت آفرین و اثر ساز است، حال توبه میباشد

> استغفار (درخواست بخشش)، اعمال توبه:

قرآن مجید می‏فرماید:« وَ یا قَوْمِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکمْ ثُمَّ تُوبُوا اِلَیهِ؛ ای قوم، از خدا آمرزش بخواهید، بعد بسوی او توبه کنید. در قرآن، ذات پاک خداوند، ۹۱ بار غفور، «بسیار آمرزنده» و ۵ بار غفّار، «بسیار بخشنده» یاد شده و در آیات بسیارى، مردم به استغفار و طلب بخشش از درگاه خدا دعوت شده اند و بیش از ۸۰ بار سخن از توبه و پذیرش توبه به میان آمده است.

بنابراین چنانچه کسی حقیقتاً با رعایت این شرایط توبه کند هیچوقت نباید از رحمت الهی مأیوس باشد؛ چون هر چه گناه او بزرگ تر باشد باز رحمت الهی واسع تر است و قطعاً خداوند به وعده خود عمل کرده و توبه او را خواهد پذیرفت؛ در هر صورت کسی که دوست دارد در منجلاب گناه بماند و از آلودگی ها تغذیه کند معلوم است که هنوز از گناهان خویش پشیمان نشده است؛ بنابراین در این حالت توبه معنا ندارد و معلوم نیست که در آینده هم موفق به ترک گناه خواهد شد یا نه، بلکه تکرار گناه امکان دارد زمینه و توفیق توبه را از انسان سلب کند! بله چنانچه موفق به توبه واقعی با تمام شرایط آن شود توبه اش پذیرفته خواهد شد.

نکتۀ بسیار مهم در این راه، استعانت از لطف و عنایتی است که خداوند نسبت به توبه کنندگان دارد؛ چون توبه واقعی همه مبغوضیت های گناه و عقوبات اخروی و آثار منفی آن را در پیشگاه خداوند از بین می برد، همانطوریکه خداوند فرموده است:« اى بندگان من که بر خود اسراف و ظلم کرده ‏اید! از رحمت خداوند ناامید نشوید که خدا تمامی گناهان را می‏ آمرزد، چون او بسیار غفور و مهربان است».

توبه نصوح چیست؟

خداوند در قرآن کریم می فرماید: تُوبُوا الى الله تَوبَه نَصُوحاً؛ به درگاه الهى توبه نصوح کنید.

امام صادق (ع) در تفسیر واژه «نصوح» این چنین فرمودند: هو الذَّنبُ الّذى لا یَعودُ فیه اَبداً؛ آن توبه اى است که هرگز به آن گناه باز نگردد.

امام هادى (ع) در معنى توبه نصوح فرمود: ان یکونَ الباطِنُ کالظاهِر و افضِل من ذلک؛ توبه نصوح، آن است که باطن انسان مثل ظاهر بلکه بهتر از ظاهر باشد.

یکی از اعمال توبه اینست که کسی که گناه کرده دو رکعت نماز بخواند و از خداوند طلب آمرزش نماید

رسول خدا صلّى الله علیه وآله در معنى نصوح فرمودند: ان یَتُوب التائِب ثمّ لایَرجع فى ذَنبٍ کما لایَعود اللَبن الى الضَّرع؛ توبه کننده، هرگز به گناه باز نگردد، چنان که شیر به پستان باز نمى گردد. جبران گناهان گاهى به مرحله اى مى رسد، که باید گناهان سابق را تبدیل به نیکى ها کند. یعنى نه تنها آثار گناه را از لوح دل بشوید، بلکه آثار درخشان کارهاى نیک را جایگزین آن بنماید.

امام على (ع) در معنى توبه نصوح مى فرماید: نَدمٌ بِالقَلب و استِغفار باللّسان و القَصد على ان لا یَعود؛ پشیمانى قلبى و عذرخواهى با زبان و تصمیم جدى و مداوم بر ترک گناه.

حقیقت و ارکان توبه در نهج البلاغه

در کلمات قصار امیرمؤمنان علی (ع) در نهج البلاغه در شرح استغفار به معنی جامع و کامل آمده است. کسی در پیشگاه امیرالمومنین گفت:« أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ» گویی امام از طرز سخن او و یا سوابق و لواحق اعمالش می دانست که این استغفار جنبه صوری دارد و نه واقعی، به همین جهت از این توبه برآشفت و فرمود:« ثَکِلَتْکَ امُّکَ اتَدْری مَا الْاسْتِغْفارُ؟ الْاسْتِغْفارُ درَجَةُ الْعِلِّیِّیْنَ» ؛ مادرت بر عزای تو بگرید، آیا می دانی استغفار چیست؟ استغفار مقام بلند مرتبگان است!

شرایط توبه

چنانچه شخص گناهکار گناه را از روی جهالت و نادانی انجام داده باشد، خداوند متعال توبه وی را خواهد پذیرفت.  علم و دانش انسان به گناه گرچه از بین نمی ‏رود ولی تحت‌تأثیر آن غرائز سرکش قرار گرفته و عملا بى اثر می ‏گردد و هنگامى که علم اثر خود را از دست داد، عملا با جهل و نادانى برابر خواهد بود ولى در صورتیکه گناه بر اثر چنین جهالتى نباشد بلکه از روى انکار حکم پروردگار و عناد و دشمنى انجام گیرد، چنین گناهى حکایت از کفر می کند و به همین جهت توبه آن قبول نیست. بر مبنای آیات قرآن و روایات، توبه واقعی دارای شرایطی است که در زیر به آن اشاره می شود:

۱. عدم تأخیر توبه تا زمان مرگ: اگر کسی بداند تا چند لحظه دیگر بیشتر زنده نیست، چنانچه توبه کند، توبه او پذیرفته نخواهد شد. همان طور که خداوند متعال می فرماید:" کسانى که در آستانه مرگ قرار می گیرند و می ‏گویند اینک از گناه خود توبه کردیم توبه آنان پذیرفته نخواهد شد".

۲. پشیمانى از گناهان گذشته: اصلی ترین رکن توبه این است که تائب از گذشته پشیمان باشد. این همان است که در آیات متعددی با جمله (إِلاّ مَن تابَ و یا إلاّ الذِّینَ تابُوا) بیان شده است و البته گاهی از پشیمانی به اعتراف تعبیر شده است: وَ آخَرُونَ اعتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ «و گروه دیگر به گناهشان اقرار کردند.»

۳. تصمیم بر ترک گناه در آینده: این شرط را میتوان از این آیه استفاده کرد: فَاستَغفَرُوا لِذُنُوبِهِم.... وَ لَم یُصِرُّوا عَلی ما فَعَلُوا وَ هُم یَعلَمُونَ «پس برای گناهان خود طلب آمرزش کنند.... و برگناه اصرار نمی ورزند و مجدداً آنرا مرتکب نمی شوند. در حالیکه می دانند.» این شرط از ارکان توبه شمرده میشود.

۴. پشیمانی: اگر کسی از گناه خود واقعا پشیمان و نادم نباشد در واقع توبه نکرده است؛ هر چند گناه را ترک کرده باشد.

یکی از اعمال توبه، پايبند کردن خود به احكام و دستورهای دين است

گردآوری: بخش مذهبی سرپوش